پدیده فساد اداری، در دنیای امروز و به ویژه در کشورهای در حال توسعه، به عنوان یکی از مهمترین موانع پیشرفت جامعه مطرح شده است. این پدیده صدمات جبران­ناپذیری را بر سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کرده و مسیر توسعه و پیشرفت را مسدود و محدود می­سازد. حکومت­ها و دولت­ها از قرن­ها پیش با شکل سوء استفاده کارگزاران دولتی روبرو بوده ­اند. در متون باستانی نیز اشاره­های متعددی به این پدیده شده­است که نشان می­دهد، حکومت­ها همیشه نگران سوء­ استفاده شخصی صاحب منصبان و کارگزاران دولتی از موقعیت و امتیازات شغلی بوده ­اند. دگرگونی­های سیاسی، وجود نهادهای دوموکراتیک و آزادی مطبوعات در دو قرن اخیر در کشورهای غربی و سایر نقاط جهان، دولت­ها را مجبور کرده است نسبت به اقدامات و عملکرد خود به مردم جوابگو باشند. در نتیجه این تحولات، تخلفات اداری از حساسیت بالایی برخودار شده و دولت­ها به خاطر حفظ مشروعیت سیاسی ناچارند به این مسأله توجه کنند. جرایمی نظیر اختلاس، ارتشاء و جعل، جرایم جدیدی نیستند و قدمتی به اندازه خود دولت­ها دارند (زاهدی و همکاران، 30:1388).

 

فساد اداری پدیده پیچیده­ای است که ریشه در بسترهای گوناگون دارد که غالباً خارج از کنترل سازمان قرار دارند. فساد اداری تا حد زیادی متأثر از نظام­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و قضایی است و متقابلاً بر مشروعیت نظام سیاسی، کارایی نظام اداری و مطلوبیت نظام اجتماعی ضربات مهلکی وارد می­آورد. در حال حاضر، فساد اداری به عنوان دامی آشکار در برابر اقتدار نظام­های اداری در سراسر جهان قرار گرفته و تمامی جوامع به مناسبت شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، قانونی و ساختاری خاصی که در آن واقع شده ­اند، تا حدی در این دام گرفتارند و هر نظام به اقتضای شرایط و توانمندی­های خود در تلاش است به نوعی از این دام رهایی یابد و یا حداقل از درجه آسیب­های آن بکاهد. تحقیقات متعددی که بخش­های مختلف جهان و توسط محققان صورت گرفته در سه نقطه با یکدیگر تلاقی می­ کنند. مطالعات نشان می­دهد که اولاً فساد اداری به طور گسترده در اکثر نقاط جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه وجود دارد. ثانیاً این پدیده نه فقط از نظر نقص عدالت اداری و تضییع حقوق شهروندی، بلکه از نظر توسعه اقتصادی وسیاسی نیز برای جوامع بسیار زیانبار است و ثالثاً برخلاف تصور بسیاری از افراد که فساد اداری را مسأله­ای اجتناب­ناپذیر و حل نانشدنی تلقی می­ کنند روش­های مؤثری برای مهار آن وجود دارد. بنابراین پذیرفتن این سه واقعیت یعنی:

 

1)فراگیر بودن 2) زیانبار بودن 3) قابل کنترل بودن فساد اداری، بنابراین موظفیم که برای کاستن از قلمرو فساد و تحدید زیان­های آن به اقدامات جدی­تر و اصولی­تر رو بیاوریم. چنین اقداماتی در جامعه ما که دوران اصلاحات و گذر به مرحله تکامل یافته­تری از حیات خود قرار دارد از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از این رو، اقدام برای مواجهه با این مسأله اجتناب­ناپذیر است و هرگام مؤثر به سوی مهار فساد اداری مستلزم رسیدن به شناخت علمی از ماهیت، علل و پیامدهای آن است (حسینی و همکاران، 38:1380).

 

فساد مسیر رشد اقتصادی را با موانع بسیار مواجه می سازد و بر توسعه اقتصادی اثر منفی دارد. این تأثیر بر اقتصادهای باز بیشتر از اقتصادهای بسته است. فساد اداری از طریق هدایت ناصواب استعدادها و منابع بالقوه و بالفعل انسانی به سمت فعالیت­های نادرست برای دستیابی به درآمدهای سهل الوصول زمینه رکود در تمام ابعاد را فراهم می­ کند. بنابراین مقابله با فساد در عرصه­ اداری ضرورتی جدی و انکارناپذیر است و با توجه به گزارش شفافیت بین­الملل بر تمام بخش­های جامعه اثر می­گذارد (زاهدی و همکاران، 30:1388).

 

1-2- بیان مسأله

 

فساد اداری، انجام دادن اعمال اداری توسط مأموران دولتی به شکل ناقص و غیرصادقانه می­باشد (کمیسیون مستقل ضد فساد، 1998). سازمان شفافیت بین­المللی، فساد اداری را سوء استفاده از قدرت و نیروهای دولتی و عمومی در جهت منافع شخصی تعریف می­ کند. سوء استفاده شامل به کاربردن استانداردهای غیراخلاقی غیرقانونی می­باشد. برخی محققان فساد اداری را از نظر رفتاری، سوء استفاده از نیروهای عمومی برای منافع شخصی تعریف می­ کنند. در حالی تحلیل­گران اندکی ممکن است بر سر تعریف فساد اداری در معنی سوء استفاده از نقش­ها و منابع عمومی برای منافع شخصی بحث داشته باشند (عظیمی و همکاران، 130:1389).

 

یکی از ویژگی­هایی که در تمام مراحل توسعه بوروکراسی جدید ایران مشاهده می­ شود، مسئله فساد اداری است. در گذشته، فساد اداری را ناشی از حرص سیری ناپذیر انسان می­دانستند و به عنوان مثال فیلسوفان اسکولاستیک قرون میانه درباره فساد اداری این­گونه می­ اندیشیدند. اما فیلسوفان دوره­ روشنگری یعنی جنبش فلسفی قرن هجدهم، که ویژگی بارز آن عقل گرایی بود، تعریف امروزی و دقیق تری از فساد اداری به دست داده­اند که عبارت است از سوء استفاده از وجوه عمومی توسط مقام اداری به منظور افزایش درآمدش به طورغیرقانونی . نظریه فلاسفه اسکولاستیک که فساد اداری ناشی از حرص سیری ناپذیر انسان می­داند ناقص و نارساست، چون تأثیر شرایط نهادی مختلف بر فساد اداری را نادیده می­گیرد. نظریه فیلسوفان دوره­ روشنگری گرچه دقیق است اما هنوز محدود است زیرا فساد اداری را تنها در شکل غیرقانونی آن در نظر گرفته و به شکل­های قانونی فساد اداری اشاره­ای نمی­ کند. اگر فساد اداری را به معنی فسادی که در ارتباط با مقامات اداری است در چارچوب شرایطی که این مقامات در آن عمل می­ کنند در نظر بگیریم، بهتر می­توان ماهیت آن را درک کرد. برای مثال، در بوروکراسی سنتی خودمان، پیش از مشروطیت مقام اداری را برحسب ارزش­های جامعه و زمان او بهتر می­توان بررسی کرد. بوروکراسی به منزله خرده سیستمی از سیستم بزرگ­تر دولت و جامعه نمی ­تواند از تأثیر محیط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود بر کنار بماند. بنابراین اگر مقام اداری را در مرحله اول توسعه بوروکراسی امروزی کشورمان در نظر بگیریم که در واقع در چارچوب نظام اداری سنتی عمل می­ کند. ملاحظه خواهیم کرد که در این شرایط نقش او نقش سوداگر است. شکل­های دیگری از فساد اداری که می­توان آن­ها را«رشوه­ های قانونی» نامید در دستگاه اداری رایج است. این­گونه فساد اداری که در چارچوب قانون صورت می­گیرد در واقع شیوه دیگری از برداشت درآمدها و منابع مالی دولت توسط مقامات رسمی است (نقل از صبوری، 119:1380).

 

با عنایت به این که براساس شواهد موجود و بررسی­ها، نرخ رشد فساد اداری در کشور در حال افزایش است و آمارهای سازمان­های بین ­المللی نیز زنگ خطر را برای نظام اداری ایران به صدا در آورده است توجه ویژه به آخرین وضعیت متغیرهای اثرگذار بر بروز و گسترش فساد اداری و روش­های مقابله با آن انجام هرگونه پژوهش را در این حوزه توجیه می­ کند. برای نمونه آمارهای سازمان بین ­المللی شفافیت در سال­های اخیر، حاکی از کاهش چشمگیر رتبه ایران در زمینه شاخص ادراک فساد است، به گونه­ ای که از رتبه 7 در سال 2003 به رتبه 168 در سال 2009 تنزل پیدا کرد(فرهادی نژاد و لگزیان، 46:1390).

 

نگرش عبارت است از یک آمادگی فکری و احساسی که بوسیله تجربه و گذشته فرد سازمان­دهی می­ شود و بر روی عکس­العمل­های انسان نسبت به کلیه پدیده ­ها و موقعیت­­هایی که به او مربوط می­ شود تأثیری هدایتگر و دینامیک دارد. اما ابعاد نگرش شامل جزء شناختی نگرش که عبارت است از شیوه­ هایی که فرد موضوع، یا وضعیتی را ادراک می­ کند. جزء احساسی نگرش که به احساسات، عواطف و ارزیابی مطلوب فرد نسبت به موضوع نگرش اطلاق می­ شود وجزء رفتاری نگرش که شامل تمایلات­، آمادگی­ها و نیتهای رفتاری نسبت به موضوع نگرش است. نگرش­ها متغییرهای میانی یا حد وسط هستند نه اشیایی ملموس و مرئی، نگرشها سازه ­هایی فرعی هستند که می­توان آنها را استنباط نمود نه این که بتوان به طور مستقیم مشاهده کرد. با توجه به این که نگرش به فساد نقش اساسی در وقوع و ادامه فساد دارد، پیش­بینی­های مبتنی بر نگرش در شناختن رفتار افراد خیلی مفید است (حسینی هاشم زاده و حبیبی، 1391: 108).

 

مطابق نتایج حاصل از یک مطالعه در اقتصاد ایران، یک ارتباط قوی و مثبت بین بودجه دستگاه­های دولتی و فساد اداری وجود دارد به طوری که یک درصد افزایش در بودجه دولت به قیمت ثابت باعث 82 صدم درصد افزایش در پرونده­های اختلاس، ارتشاء و جعل می­گردد. درسال 1381، مسئول تکریم و رضایت ارباب رجوع در کشور اعلام کرد که 90درصد از مراجعه کنندگان به ادارات کشور ابراز کرده اند علاوه بر تعرفه­های مقرر، رشوه پرداخت کرده ­اند و براساس نظرسنجی­ های به عمل آمده شکایت 90درصد از شاکیان نسبت به روند انجام کار نیز مورد بررسی قرار نگرفته است. از سوی دیگر براساس نظرسنجی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران، بیش از­­80 درصد مردم معتقدند که در اجرای قانون پارتی بازی می­ شود (نقل از عباس زادگان، 143:1383).

 

در شهر یاسوج آماری در مورد میزان واقعی فساد اداری وجود ندارد، اما مواردی از فساد اداری که گاهی در شهر یاسوج آشکار می­شوند، نشان می­دهد که نمودهایی از  فساد اداری در ادارات شهر یاسوج وجود دارد. بر اساس تجربیات میدانی نگارنده مسئله فساد اداری در شهر یاسوج رو به افزایش است، به گونه ای که بیشتر کارهای اداری بر حسب روابط، که یکی از مظاهر فساد اداری است، انجام می­گیرد، به طوری که بیشترین آمار شکایات نسبت به فساد اداری در ارتباط با شهرداری ­ها و شورای شهر، بهداشت و درمان و زیر مجموعه مربوطه نظیر دانشگاه علوم­پزشکی، منابع طبیعی و آبخیزداری و امور آبفای شهری و روستایی درشهر یاسوج می باشد. این آمار و شکایات نسبت به فساد ادارات در شهر یاسوج، خود می تواند به شناخت نگرش مردم به وضعیت فساد اداری در شهر یاسوج کمک کند، و مراجعین و کارکنان ادارات را به این سمت سوق دهد که کمتر از مسیرهای غیر قانونی در ادارت استفاده کنند. با توجه به اینکه رواج مسیرهای غیر قانونی در ادارات علاوه بر اینکه اعتقادات و باورهای مردم را ضعیف کرده و چهره ادارات و دستگاه های اجرایی را زشت­تر می­ کند، منجر به افزایش دائمی فساد در ادارات خواهد شد. در این زمینه شناخت نگرش مردم در مورد وضعیت فساد اداری در شهر یاسوج، می تواند سیمای این پدیده را بهتر نمایان سازد.

 

بنابراین تحقیق حاضر به بررسی نگرش کارکنان و مراجعین به ادارات نسبت به فساد اداری و عوامل اقتصادی اجتماعی مرتبط با آن در شهر یاسوج می پردازد.

 

1-3-اهداف تحقیق

 

الف) هدف کلی

 

شناخت  نگرش به فساد اداری و عوامل اقتصادی اجتماعی مرتبط با آن در شهر یاسوج.

 

ب) اهداف جزئی

 

 1- شناخت میزان ارتباط وضعیت امکانات با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

 2- شناخت میزان ارتباط درآمد با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

3- شناخت میزان ارتباط پایگاه اقتصادی اجتماعی با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

4- شناخت میزان ارتباط تحصیلات  با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

5- شناخت میزان تفاوت جنسیت با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

6- شناخت میزان ارتباط سن با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

7- شناخت میزان ارتباط  استفاده از رسانه های جمعی با نگرش نسبت به فساد اداری در شهر یاسوج.

 

1-4-اهمیت و ضرورت تحقیق

 

فساد اداری یکی از بیماری­های مزمن و در واقع کهنه­ترین جراحت نظام اداری تلقی می­ شود، چرا که پدیده­ای همزاد دولت است یعنی از هنگامی که فعالیت­های بشر شکل سازمان یافته به خود گرفتند فساد اداری نیز در نتیجه تعاملات درونی و تعامل با محیط از متن سازمان ظهور کرد. آثار به دست آمده از اولین دولت­هایی که در چین و هند تشکیل شدند، بیانگر نگرانی چندین هزار ساله دولت­ها نسبت به سوء استفاده افراد از امکانات و موقعیت دولتی است. این نگرانی همچنان ادامه دارد و به ویژه امروزه به موازات گسترش فعالیت­های دولت در اداره جوامع و از سویی لزوم پاسخگویی بیشتر نزد دولت­ها از اهمیت و حساسیت ویژه­ای برخوردار شده و آنان را بر آن داشته تا به شکل جدی تر به این مسأله بیندیشند (حسینی و فرهادی نژاد،37:1380).

 

فساد موجب انحطاط و هدر رفتن منافع ملی می­گردد و به کاهش اثر بخشی دولت می­انجامد. رواج فساد اعتقاد و ارزش­های اخلاقی را متزلزل می­ کند، هزینه انجام کارها را افزایش می­دهد و بی­انگیزگی و بدبینی ایجاد می­ کند و زمینه تضعیف روحیه افراد درستکار را فراهم می­آورد. فساد اداری مانع سرمایه ­گذاری می­ شود و مسیر رشد و توسعه اقتصادی را تخریب می­ کند. آمارهای نگران کننده از وجود فساد در اداره­ها ممکن است تصویر نامطلوبی از جامعه اسلامی در اذهان مردم ایجاد نماید. اگر مردم روزانه با مراجعه به اداره­های دولتی که به منزله نماینده حکومت شناخته می­شوند شاهد بروز فساد باشند این وضع موجب کاهش اعتماد آنان به نظام خواهدشد و پیامدهای نگران کننده ­ای را در پی خواهد داشت(سلیمی و پورعزت، 132:1389).

 

فساد پدیده­ای است که کمابیش در کلیه جوامع جهان وجود دارد. اما نوع، شکل، میزان و سطح توسعه­یافتگی آن تفاوت دارد. امروزه بسیاری از جوامع دریافته­اند که فساد و تخلف اداری یکی از مهمترین تهدیدها در جهت ثبات اقتصادی، توسعه و پیشرفت است. نظام اداری جامعه­ ایران نیز مدت­هاست از بیماری فساد و تخلفات اداری رنج می­برد. برای حذف یا کاهش این پدیده شوم در نظام اداری کشور نیازمند برنامه ­هایی است تا بدین وسیله به تجزیه و تحلیل مسائل پرداخته و ضمن ارزیابی راه­های گوناگون راهبرد بهینه انتخاب و به مرحله اجرا درآید (زاهدی و همکاران، 31:1388).

 

حساسیت موضوع برای جامعه ایران که در آن نظام براساس ارزش­ها است و مشروعیت آن بر پایه باورهای مذهبی پی­ریزی شده طبیعتاً دو چندان است. علاقه به حل مسأله فساد اداری ناشی از علاقه به بهبود کیفیت زندگی انسان­ها در جوامع گوناگون و پاسخگویی به مسائل مربوط به نابرابری­های اجتماعی است. نگاهی به تعداد مقاله­ها، کتاب­ها، همایش­ها و نشست­های مرتبط با مقوله فساد اداری در چند سال اخیر خود به تنهایی گواهی بر اهمیت روزافزون این پدیده در کشور است.

 

در ساختار اداری سنتی شهر یاسوج، نظارت بر رفتار افراد در سازمان کمتر و قوانین و مقررات ضعیف تری وجود داشته است و حتی شناختی مردم نسبت به فساد در ادارات نداشته اند. اما با تغییر شکل دادن بافت سنتی شهر به بافتی مدرن، نظارت بر رفتار افراد در ادارات بیشتر و قوانین و مقررات پیچیده تر، زمینه فساد در ادارات را افزون تر، نگرش مراجعین و کارکنان را نسبت به فساد در ادارات  متوجه خود ساخته است.

 

لذا با عنایت به این­که تاکنون هیچ­گونه پژوهشی در ارتباط با فساد اداری در استان کهگیلویه وبویراحمد و شهر یاسوج  انجام نگرفته است، بررسی مسئله نگرش نسبت به فساد اداری و یافتن عوامل اقتصادی اجتماعی مؤثر بر آن از اهمّیت شایان توجهی برخوردار است.

 

1-5-کاربرد نتایج تحقیق

 

فساد اداری به عنوان شکلی از انحرافات اجتماعی در زمره یکی از مهم ترین موانع پیشرفت اقتصادی و اجتماعی جوامع است. از این روی،در خصوص هشدار از خیانت به بیت المال می توان به نامه شماره بیستم حضرت علی( ع)  به «­زیادبن ابیه» جانشین فرماندار بصره اشاره کرد که حضرت فرمود« همانا من، به راستی به خدا سوگند می­خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کردی، کم یا زیاد، چنان بر تو سخت می­گیرم که کم بهره شده و در هزینه عیال، درمانده و خوار و سرگردان شوی». بنابراین حفظ بیت المال و سوء استفاده از امکانات دولتی تحت هر شرایطی در حکومت حضرت علی ( ع) مورد تاکید فراوان بوده است (نقل از محنت فر، 5:1389).

 

فواید این بررسی را می توان از دو جنبه مورد تجزیه و تحلیل قرار داد:

 

الف) جنبه نظری: از آنجا که پژوهشی در رابطه با این موضوع در شهر یاسوج صورت نگرفته است و با کمبود منابع تحلیل عمیق و دقیق در این رابطه مواجه هستیم، در نتیجه نتایج چنین پژوهشی، منبع مفیدی برای پژوهش های بعدی خواهد بود.

 

ب) جنبه کاربردی: از آن رو که فساد اداری بر اساس تحقیق­ها و گزارش­های موجود در تمام ادوار گریبانگیر سازمان ها و ادارات بوده و به دلیل بافت و ساختار سنتی و نیمه سنتی شهر یاسوج زمنیه شکل­ گیری و تداوم این مسئله همچنان وجود دارد. و همچنین با توجه به پیامدهای آن در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و تحلیل و تبیین آن از منظر جامعه شناختی راهی سودمند برای شناخت زمینه­ها و همچنین راه های کنترل آن خواهد بود. شناخت زمینه ­های شکل­ گیری فساد اداری می­تواند، تمامی مسئولان ادارات و نهادها را برای برنامه ریزی و سیاست گذاری در راستای حل مسئله فساد اداری در سطح استانی و شهرستانی یاری رساند.

 

2-1-پیشینه تحقیق

 

ادبیات پژوهشی مرتبط با فساد اداری شامل پژوهش های زیادی است که در زیر به برخی از آن ها اشاره می شود:

 

2-1-1-مطالعات داخلی

 

حسینی و فرهادی نژاد در تحقیقی دیگر به عنوان«بررسی فساد اداری و روش­های کنترل آن» به بررسی موضوع فساد اداری پرداخته اند.

 نتایج تحقیق نشان داد که موقعیت اقتصادی، فرهنگ، ویژگی های فردی و سازمانی و کیفیت و کمیت قوانین و مقررات به ترتیب به عنوان مهمترین عوامل در فساداداری تأثیر دارند. همچنین نتایج این بررسی نشان داد که عوامل متعددی شامل افزایش حقوق بخش دولتی، وضع قوانین و مقررات موثر، مطبوعات، آگاهی عمومی نسبت به قوانین، اصلاح ساختار اداری، عدم سیاسی کردن و خصوصی سازی می تواند در کنترل و جلوگیری از فساد اداری موثر باشند. (حسینی و فرهادی نژاد، 1380).

 

فرخ سرشت«عوامل مؤثر بر بروز فساد اداری به منظور ارائه الگویی جهت کاهش اثرات آن در روند توسعه جمهوری اسلامی ایران» را مورد بررسی قرار داد. با توجه به یافته های تحقیق عوامل مؤثر بر فساد اداری عبارت بودنداز: فساد دخالت­های دولت در امور اقتصادی، وضعیت اقتصادی کارکنان دولت و جامعه، عدم حساسیت جامعه نسبت به ترویج معیارهای اخلاقی، عدم اصلاح و تغییر قوانین مالیاتی، افراط در وضع قوانین و محدود نمودن بخش خصوصی، پاسخگویی کم و ناکافی بخش دولتی، ارتباط مستقیم ارباب رجوع و کارمندان، روابط خویشاوندی کارکنان با ارباب رجوع، محدودیت­های تجاری واردات کالا، یارانه های دولتی(فرخ سرشت، 1383).

 

دانایی فرد در مقاله ای با عنوان “آیا فناوری اطلاعات فساد اداری را کاهش می دهد”مطرح می شود که سازماندهی و رهبری در تولید ناب اهمیت زیادی دارد و عوامل دیگر، از قبیل تکنولوژی اطلاعات و سیستم اطلاعات مدیریت، منابع انسانی و مدیریت زنجیره تامین کنندگان، به ترتیب از دیگر عوامل مهم در دستیابی به تولید ناب هستند. با توجه به اینکه در چنین تولیدی اتلاف به حداقل می رسد و حداکثر بهره وری از تسهیلات و منابع انسانی و سرمایه به دست می آید، پس فساد اداری کاهش می یابد. در این مقاله از تکنیک های آماری ضریب همبستگی، ضریب رگرسیون چند عاملی و فاکتور آنالیز استفاده شده است(دانایی فرد، 1384).

 

در بررسی انجام شده به وسیله سازمان بازرسی کل کشور که در مجموعه 1187گزارش بازرسی را مورد مطالعه و تجمیع قرار داده است، دلایل زیر را به عنوان عمده علل بروز تخلفات در بخش دولتی ایران شناخته شده است: 1-ضعف و سوء مدیریت 2-ضعف نظام آموزش موثر 3-خودگرایی افراد 4- نظارت و کنترل ناکارآمد 5-پایین بودن درآمد افراد 6- وجود تبصره های گریز در قانون ­( سازمان بازرسی کل کشور، 1386).

 

رفیع پور در کتاب خود به عنوان«سرطان اجتماعی فساد» فساد را مانند گیاهی دانسته که ریشه های آن عمیق و کندن آن دشوار است. شرایط داخلی و زیر ساخت­های مناسب برای فساد را دارای اهمیت دانسته و به علل اجتماعی و اقتصادی آن نیز اشاره می­ کند. نتیجه بخش هایی از این تحقیق نشان می­دهد 50درصد از مخالفان رأی قاضی را فصل الخطاب ندانسته ­اند، به طوری که می­توان با روش­هایی نتیجه قضاوت را تغییر داد. بخش سوم از سؤال­های مربوط به قوه قضائیه که محقق آن را منتشر کرده، این واقعیت را آشکار می­ کند که در سال 1385،تنها 20درصد از پاسخگویان تحقیق فوق، معتقد بوده ­اند که در صورت ظلم یک سرمایه دار به یک مستمند، شخص ناتوان می ­تواند حقش را بگیرد (رفیع پور، 1388).

 

رهنورد و همکاران در تحقیقی با عنوان” شناسایی عوامل موثر بر فساد مالی در بین کارکنان دستگاه های اجرایی”به بررسی این مطلب پرداخته اند که بتوانند با در نظر گرفتن علل ریشه ای شکل گیری و تداوم پدیده فساد، راهکارهای مناسبی را برای رفع یا تقلیل آن ارائه کنند. این پژوهش از نوع توصیفی و اکتشافی است که از طریق طراحی پرسش نامه در دستگاه های اجرایی مورد سنجش قرار گرفت. تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که پنج گروه عوامل تاثیر گذار بر فساد مالی عبارتند از: 1-قانون گریزی مدیران  2-عدم پاسخگویی و نظارت ضعیف 3-ضعف سیستم عملکرد 4-بوروکراسی زائد 5-ناکارآمدی سیستم نگهداری (رهنورد و همکاران، 1388).

 

عابدی جعفری و همکاران در مقاله­ای با عنوان«مقایسه ادراکات، تجربیات و نگرش های کارکنان زن و مرد نسبت به فساد و سلامت اداری» به این مطلب پرداخته اند که آیا نگرش­های زنان نسبت به فساد متفاوت از مردان است و آیا زنان کمتر از مردان به فساد گرایش دارند. این مطالعه با بهره گرفتن از روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه انجام شده است. جامعه مورد مطالعه کارکنان شاغل در دستگاه­های خدمات دهنده عمومی در شهر تهران بوده است. نتایج حاصل در اکثر متغیرهای مورد مطالعه تفاوت معناداری بین ادراکات و نگرش­های زنان و مردان کارمند را نشان نمی­دهد، اما در برخی موارد مهم تفاوت­هایی به چشم می­خورد. زنان تأثیر فساد را بر عرصه ­های مختلف زندگی بیش از مردان می­دانند، تجربه فساد زنان کمتر از مردان است (عابدی جعفری و همکاران، 1389).

 

گیوریان در مقاله‌ای به عنوان «نقش رسانه‌های جمعی در کنترل فساد اداری» به بررسی تأثیر رسانه‌های جمعی در سازمان‌های دولتی پرداخته است. در این تحقیق رسانه‌های جمعی در سه مقوله شفافیت، سرعت و استقلال در اخبار و گزارش‌ها مورد بررسی قرار گرفت روش پژوهش به طور غیر‌تجربی و پیمایشی بوده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که رسانه‌های جمعی از هر نوع خاص، ‌با رصد نمودن رفتارهای سازمان‌های دولتی،‌مدیران و کارکنان آن نقش بسیار مهم و حیاتی را می‌توانند در کنترل فساداداری ایفا نمایند (گیوریان، 1391).

 

یزدان‌پناه و همکاران در مقاله‌ای به «بررسی رابطه نگرش به فساد اداری و دینداری» در بین دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان پرداخته‌اند. در این تحقیق سعی بر آن شده است تا از یک‌سو ابتدا مسأله نگرش به فساد اداری در قشر دانشجو به عنوان گردانندگان سمت‌های سازمانی در آینده نزدیک مورد بررسی قرار گیرد و از سوی دیگر ارتباط آن با مفهوم دین‌داری به عنوان مهم‌ترین اهرم کنترل دورنی بررسی می‌گردد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که از یک‌سو  بین متغیر نگرش به فساداداری دانشجویان و میزان دین‌‌داری آن‌ ها رابطه‌ معنا‌داری وجود دارد و از دیگر سو، مؤلفه‌های دین‌داری به شکل مجزا با نگرش به فساد‌اداری در ارتباط است (یزدان‌پناه و همکاران، 1392).

 

2-1-2-مطالعات خارجی

 

لدرمن و همکارانش نیز با بررسی وضعیت تعداد زیادی از کشورها نشان داده­اند که بین مدت زمان ثبات دموکراسی و فساد رابطه معنی­داری وجود دارد. نتیجه تحقیق نشان می­دهد که ثبات یک حکومت به عدم فساد بستگی دارد. در سطح یک سازمان نیز فساد موجب دلسردی و بی­اعتمادی بقیه همکاران می­ شود و خود موجب تکثیر متاستاز(سرطان) مانند و تخریب مجموعه می­ شود(Lederman, 2001).

 

روزاکرمن در تحقیقی مطرح کرد که اگرچه درجه دموکراسی در توضیح فساد بی اهمیت است، ولی هر قدر ساختار دموکراسی در یک کشور نهادینه تر شود، فساد کاهش می یابد. یافته های تحقیقات اولیه نشان می دهد که فساد به سطح رشد اقتصادی، و همچنین سیستم قانونی و حکومتی کشور مرتبط است. در ضمن اذعان می کند که علت اصلی فساد ریشه در نفوذ تاریخی دولت در اقتصاد و امور سیاسی دارد (Rose-Ackerman, 2001).

 

تریزمن در تحقیقی«روابط میان شاخص های فساد و ویژگی­های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی» را مورد بررسی قرار داد. او دریافت که در کشورهای پروتستان و مستعمره انگلیس که دارای درآمد سرانه بالاتر و سهم بالای تولید ناخالص داخلی هستند، و شکل حکومت واحد و سیستم قانونی با حقوقی عرفی دارند فساد بیشتر است، تحقیقات دیگر هم یافته­ هایی مشابه دارند(Treisman, 2004).

 

نتیجه بررسی پیلی در افریقای جنوبی نشان می­دهد که در مجموع علل فساد در این کشور ریشه در سنت های بوروکراتیک، توسعه سیاسی و تاریخ اجتماعی دارد. نتایج خاص این پژوهش اشکارساخت که فسادمالی به واسطه ی ضعف های سازمانی مانند:1-کنترل های نامطلوب اجتماعی 2- قوانین متروک شده 3-فزونی تقاضا 4- سیاست مداران کارآفرین 5-دیوانسالاری حاد 6-احتیاط بیش از حد 7- ترتیبات اداری ناقص گسترش پیداکرده است. (Pillay, 2004).

 

در تحقیقی که در سال 2005 توسط بانک جهانی صورت گرفت از صاحبان صنایع خواسته شد تا درباره 14 عاملی که سبب ممانعت از توسعه کسب و کار در کشورها می­ شود، نظر دهند و پنج عامل را به ترتیب اثرگذاری بر رشد اقتصادی مشخص کنند. در نتیجه، نقش فساد در ممانعت از توسعه کسب و کار در همه مناطق جهان به استثنای کشورهای تازه صنعتی شده جنوب شرق آسیا بیش از نقش مالیات­های دولتی ارزیابی شد(World Bank, 2005).

 

 مارکت در تحقیقی به عنوان«دینداری و نگرش به فساد در دنیای جهانی شده» با چهار تیم از کشورهای انگلستان، هندوستان و نیجریه(دو تیم) به بررسی تأثیر دینداری بر نگرش به فساد پرداخت. در نهایت مشخص گردید افرادی که وفاداری بیشتری به دستورات مذهبی دارند، کمتر احتمال دارد که به فساد دست بزنند. هم­چنین نقش رهبران مذهبی در این زمینه کاملاً تأیید شده است(Market, 2010).

 

2-1-3-نقد مطالعات پیشین

 

2-1-3-1-نقد مطالعات داخلی

 

تحقیقات مختلفی پیرامون مسأله فساد اداری در داخل کشور انجام گردیده است. تمامی تحقیقات داخل کشور، متمرکز بر روی رفتار فساد آمیز بوده است نه نگرش نسبت به فساد اداری­. در این تحقیق سعی بر آن است که شرایط اقتصادی و اجتماعی پاسخگویان نسبت به نگرش به میزان فساد اداری مورد سنجش قرارگیرد.

 

2-1-3-2-نقد مطالعات خارجی

 

در خارج ازکشور نیز تحقیقات گسترده­ای در مورد این مسئله اجتماعی صورت گرفته است. در اکثر تحقیقات خارج از کشور بیشتر به ضعف خود سازمانها به عنوان عامل گسترش فساد توجه گردیده است، تحقیق حاضر به عوامل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با نگرش به فساد اداری می ­پردازد.

. 4

 

 

بیان مسئله. 5

 

 

سوالات تحقیق. 5

 

 

1-  سوال اصلی. 5

 

 

2-سوالات فرعی. 6

 

 

فرضیه تحقیق. 6

 

 

پیشینه تحقیق. 6

 

 

ضرورت تحقیق. 7

 

 

روش تحقیق. 7

 

 

فصل اول : كلیات .. 10

 

 

نوشتار اول : مفهوم شناسی. 11

 

 

پیشرفت و سیر تحولی آن. 12

 

 

رویکردهای نظری پیشرفت.. 14

 

 

1- نوسازی.. 15

 

 

2- نفی وابستگی. 19

 

 

3- توسعه همه جانبه. 20

 

 

تفاوت پیشرفت و توسعه. 21

 

 

پیشرفت اجتماعی. 22

 

 

1- مفاهیم همسو با پیشرفت اجتماعی. 23

 

 

1-1- تغییر اجتماعی. 23

 

 

1-2. نوسازی. 23

 

 

1-3. مدرنیته 24

 

 

1-4. صنعتی شدن. 24

 

 

شاخص های ساختاری.. 25

 

 

1-شاخص های  ساختاری پیشرفت اجتماعی. 27

 

 

1-1 – تحول فرهنگی. 29

 

 

1-3-امنیت اجتماعی. 32

 

 

نوشتار دوم :رویكرد انتقادی به پیشرفت غربی. 35

 

 

بنیان های پیشرفت درغرب.. 36

 

 

1- مادیگرایی. 36

 

 

2- علوم انسانی سکولار. 38

 

 

3- عرفی گرایی. 39

 

 

3-1- عوامل عرفی گرایی غرب.. 39

 

 

3-1-1- تعارض علم و دین. 39

 

 

3-1-2- تقابل دین و توسعه 41

 

 

3- 1- 3- مسیحیت و کلیسای عرفی گرا 45

 

 

3-1-4- عقلانیت ابزاری. 48

 

 

نوشتار سوم :روش شناسی تحلیل و  استخراج مفهوم و شاخص های پیشرفت اجتماعی از قرآن  62

 

 

تحقیق در مطالعات میان رشته ای.. 63

 

 

قواعد مطالعات میان رشته ای.. 64

 

 

قرآن و هماهنگی محتوا و روش.. 65

 

 

1- جدایی ناپذیری درنگ در قرآن و قراءت آن. 66

 

 

2- توجه به ترتیب نزول در تبیین موضوعات اجتماعی. 67

 

 

2-1- بافت دو گانه فضای نزول. 68

 

 

2-1-1- ویژگی های محتوایی سوره های مکی. 69

 

 

2-1-2-ویژگی های محتوایی سوره های مدنی. 70

 

 

2-2- قانون جری و جدا سازی متن قرآن از فضای نزول. 70

 

 

شیوه استخراج شاخصهای پیشرفت.. 73

 

 

فصل دوم :ظرفیت قرآن در تبیین پیشرفت اجتماعی. 77

 

 

نوشتارچهارم :نیاز های زمان و جهانشمولی قرآن. 78

 

 

قرآن و پاسخ  گویی به نیازهای هر زمان. 79

 

 

1- جامعیت قرآن. 80

 

 

1-1- جامعیت حداکثری. 80

 

 

1-2- جامعیت حداقلی. 81

 

 

1-3- جامعیت اعتدلالی. 82

 

 

2- نیازهای زمان و دوگونگی گزاره های قرآنی. 84

 

 

نوشتار پنجم :قرآن منبع معرفت اجتماعی. .

 

 

هم جهتی مسائل علوم اجتماعی و موضوعات اجتماعی قرآن. 87

 

 

1- قرآن و نظریه سازی.. 87

 

 

2- قرآن با محوریت رویكرد اجتماعی. 88

 

 

فصل سوم :حقیقت و مبانی پیشرفت اجتماعی. .

 

 

نوشتارششم :حقیقت پیشرفت اجتماعی در قرآن. 90

 

 

پیشرفت، حرکت در جهت صراط مستقیم 91

 

 

1-چیستی صراط مستقیم و نسبت آن با پیشرفت.. 92

 

 

1-1- راه های بسوی خدا ، شعبه ای از صراط مستقیم 94

 

 

1-2- نسبی بودن پیشرفت.. 95

 

 

1-3- رستگاری،هدف غایی پیشرفت.. 96

 

 

1-4-ضلالت، مسیر انحراف از پیشرفت.. 98

 

 

2- ویژگی های پیشرفت.. 101

 

 

2-1- پیشرفت در چارچوب اراده و بندگی خدا 102

 

 

2-2- آخرت محوری پیشرفت و نقش استخدامی دنیا در آن. 107

 

 

2-3- همراهی ایمان و عمل صالح،  لازمه پیشرفت.. 110

 

 

2-5- دنیا محوری، خلاف جهت پیشرفت.. 115

 

 

2-6- حاکمیت قوانین الهی بر پیشرفت.. 119

 

 

برداشت نهایی:  الهی  و اجتماعی بودن پیشرفت.. 123

 

 

نوشتار هفتم مبانی خاص پیشرفت اجتماعی. .

 

 

فلسفه  الهی حیات جمعی. 50

 

 

انسان پیشرفت، موجودی دوساحتی. 52

 

 

حاکمیت قوانین الهی بر زندگی جمعی. 55

 

 

2- ویژگی های قوانین اجتماعی. 56

 

 

2-1-الهی بودن قوانین اجتماعی. 56

 

 

2-2-عمومیت قوانین. 56

 

 

2-3-سازگاری قوانین اجتماعی با آزادی انسان. 57

 

 

3- رابطه قوانین الهی و پیشرفت اجتماعی. 57

 

 

فصل چهارم شاخص های پیشرفت اجتماعی. .

 

 

نوشتار هشتم :تحول فرهنگی. 125

 

 

1- مفهوم تحول فرهنگی. 130

 

 

2- فرهنگ حاکم بر جامعه عصر نزول. 126

 

 

2-1- شرک در اعتقاد 127

 

 

2-2- بی سوادی مردم 128

 

 

3- ضرورت ارتباط مستمر جامعه با منبع تحول. 135

 

 

4- نقش معرفت بخشی قرآن در تحول فرهنگی. 135

 

 

4-1- قرآن، وحی جامع. 135

 

 

4-2- تمام قرآن، کتاب پیشرفت.. 138

 

 

5- مولفه های معرفت بخشی قرآن. 143

 

 

5-1-ایجاد باور به خدا ی واحد 144

 

 

5-2- ایجاد باور به تبعیت از رهبری الهی. 147

 

 

5-3- اصلاح باور نسبت به جهان آخرت.. 148

 

 

5-4- ایجاد ارزش ها ی اخلاقی نوین و نبایدهای آن. 151

 

 

5-4-1- آشنایی با نبایدها 152

 

 

5-4-2-آشنایی با ارزش های اجتماعی جامعه مومنین. 153

 

 

نوشتار نهم :همبستگی اجتماعی. 157

 

 

مفهوم همبستگی اجتماعی. 159

 

 

دو ویژگی جامعه عصر نزول. 163

 

 

1- قبیله گرایی. 163

 

 

2- شرک در اعتقاد 166

 

 

عوامل کلیدی درهمبستگی اجتماعی. 167

 

 

1- اعتقاد، بنیان همبستگی جامعه. 169

 

 

2- اقتدار حاکمیت.. 171

 

 

3- نقش همبسته ساز معارف قرآنی. 172

 

 

4- همبستگی در سایه پذیرش دعوت همه انبیاء. 182

 

 

5- مقابله با تفرقه. 184

 

 

مولفه های همبستگی  اجتماعی. 187

 

 

1-حاکمیت روابط عاطفی در جامعه. 188

 

 

1-1- توجه به اقشار آسیب پذیر جامعه 188

 

 

1-2- توجه به روابط عاطفی در خانواده 190

 

 

2- همبستگی با پیروان ادیان الهی. 193

 

 

3- تشکیل جامعه همبسته مومن. 194

 

 

3-1-  حفظ عزت مندی مومنین  در جامعه 196

 

 

3-2- آماده سازی جامعه برای مقابله با شرک.. 197

 

 

نوشتار دهم  : امنیت اجتماعی. 203

 

 

مفهوم امنیت اجتماعی. 205

 

 

وضعیت امنیت در جامعه عصر نزول. 208

 

 

1- خلأ اخلاقی. 209

 

 

2- نابرابری های حاد اجتماعی. 210

 

 

زمینه ها ی تحقق امنیت.. 212

 

 

1- هویت یابی گروه مومنین. 212

 

 

2- موضع گیری مومنان نسبت به گروه کافران. 214

 

 

3- موضع گیری مومنان نسبت به گروه منافقین. 214

 

 

4- مقابله سخت با گروه های مخالف.. 218

 

 

عوامل تحقق امنیت.. 223

 

 

1-  تبعیت از رهبری پیامبر اکرم (ص) 223

 

 

2- تبعیت از رهبری امامان معصوم(ع) 226

 

 

3- عمل به فرایض دینی- اجتماعی. 232

 

 

4- مقابله با مظاهر ناامنی و اجرای احکام الهی. 235

 

 

5- پایبندی به آداب دینی در روابط اجتماعی. 237

 

 

5-1- تعهد به پیمان های اجتماعی. 237

 

 

5-2- مراعات آداب معاشرت.. 238

 

 

5-3- حفظ عفت در روابط زن و مرد 247

 

 

5-4-  حاکمیت اخلاق در روابط خانوادگی. 251

 

 

خلاصه و نتایج تحقیق. 255

 

 

پیشنهادات.. 257

 

 

تلخیص…. 259

 

 

Abstract 260

 

 

فهرست منابع و مآخذ 261

 

 

الف- منابع فارسی و عربی. 261

 

 

ب- منابع انگلیسی. 269

 

 

تجربه های تلخ تاریخ توسعه و مفاهیم کهن اداره حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عملا مناسبات خود در توان اداره جوامع را از دست داده اند و توان ارائه پیشنهاد مناسبترین روش زندگی سعادتمندانه را از خود سلب کرده اند، لذا آنچه تا دیروز در جوامع و فرهنگ های معاصر ضرورتی عقلانی بود به فوریتی اخلاقی و دینی تبدیل شده، نزدیک شدن به معیارهای الهی – انسانی در حال تبدیل شدن به نیاز جدی در کل جهان است؛ در نتیجه، به منظور ایجاد و حفظ جامعه ای که دوام داشته باشد و از مشکلات رهایی یابد، ضروری است تا سیاستگذاری پیشرفت، خودش را کاملا تابع اصول و مبانی پیشرفتی بنماید که  قرآن آبشخور آن و سعادت مادی و معنوی انسان کریم در دنیا و آخرت جهت آن و کسب رضایت الهی هدف آن باشد.

 

 

  در این راستا رویکرد انقلاب اسلامی به پیشرفت با تلاش امام خمینی (ره) در جهت سازندگی کشور جمهوری اسلامی ایران تجلی یافت و به عنوان جامعه ای که می تواند با بهره گرفتن از تمسک به آموزه های قرآنی و تبعیت از مکتب اهل بیت با تشکیل حاکمیت ولایت فقیه در عصر غیبت، درجات عالی توسعه همه جانبه را طی کند و با موضع گیری صحیح و کارآمد در مقابل مخالفین داخلی و خارجی این حرکت را سرعت بخشد خود را ثابت نمود بگونه ای که در ادامه آن با رهبری های داهیانه حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، این حرکت شتابی صد چندان گرفت تا جایی که در عرصه مفهوم سازی و تئوری سازی در وادی توسعه وارد گردید و با تشکیل مراکز مهم پیگسیری، از جمله مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تدوین برنامه همه جانبه برای حرکت مبتنی بر قران و مکتب اهل بیت را پایه گذاری نمود که در نتیجه آن، تلاش های مختلفی برای تئوری سازی این حرکت و با اختصاص مفهوم پیشرفت به جای توسعه، فرهنگ آن را در مراکز علمی پژوهشی کشور همه گیر کرد.استفاده مفهوم پیشرفت به جای توسعه از دهه هفتاد از سوی آیت‌‍‌الله خامنه‌ای بکار میرفت اما در تاریخ 19/2/1384در یک سخنرانی در دیدار با مردم کرمان برای اولین بار ایده الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را مطرح نمودند و سپس در تاریخ 27/2/1388در کردستان به تفصیل بیشتر به تبیین ماهیت این موضوع با توجه به تفاوت آن با رویکرد غربی توسعه پرداختند که با پیگیریهای جامعه علمی نهایتاً در اولین نشست راهبردی در تاریخ 10/9/1389 با مشارکت اندیشمندان این حوزه نقطه عطفی را در پیگیری مستمر این موضوع رقم زدند.

 

 

  رساله حاضر که از موضوعات بین رشته ای برمحور قرآن و با رویکرد جامعه شناختی تدوین شده است، یکی از چند اقدام مهمی است که در این راستا و در دانشگاه بین المللی المصطفی شکل گرفته است و تلاش دارد تا ضمن بررسی انتقادی مفهوم توسعه و ادبیات آن در غرب، به بررسی ظرفیت قرآن کریم در این موضوع بپردازد و با تبیین مفهومی آن ، برخی از شاخص های آن از منظر قرآن را در ابعاد اجتماعی پیشرفت دنبال نماید.

 

 

  این رساله دارای چهار فصل و ده نوشتار است که در فصل اول و در قالب دو نوشتار، به کالبدشکافی مفهوم توسعه و ادبیات امروزی آن و تحلیل انتقادی از مقومات توسعه غرب می پردازد در فصل دوم در قالب سه نوشتار، ضمن توجه به روش مطالعه در قرآن، به نقش قرآن

 در ظرفیت سازی و سخن از پیشرفت توجه نموده است؛ در سومین فصل در قالب دو نوشتار، مبانی و حقیقت پیشرفت در قرآن مورد توجه قرار گرفته است و بالاخره در چهارمین فصل و با تدوین سه نوشتار، به سه شاخص کلی و محوری یعنی تحول فرهنگی،تحقق همبستگی اجتماعی و امنیت اجتماعی پرداخته شده است.طبیعی است که دست یابی به یک الگوی همه جانبه در زمینه پیشرفت، لازم است تا اولا همه ابعاد آن مورد توجه عمیق قرار گیرد و ثانیا،به یک الگوسازی جامع منتهی گردد که بررسی ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی، در دو حوزه اندیشه و عمل میانبری برای تحقق این مهم خواهد بود.

 

 

 

 

 

بیان مسئله

 

 

   تجربه ی گرانسنگ پیشرفت در عصر نبی مکرم اسلام در قالب شکل گیری و بالندگی جامعه مومنین، شاهد صدقی بر واقعیتی تاریخی است که امروزه جامعه ما و دیگر جوامع اسلامی در تدوین الگوی اسلامی پیشرفت به آن نیاز جدی دارند. سخن از تعیین ابعاد مفهومی و شاخص های پیشرفت، واژه ای که مقام معظم رهبری در جریان تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر استفاده آن به جای مفهوم توسعه اصرار دارند، از دغدغه هایی است که سال هاست کمتر توفیقی برآن حاصل شده بخصوص بعد اجتماعی آن که به دلیل عدم شفافیت برخی مرزها بین آن و سایر حوزه ها و نیازمندی به حوصله و تامل در درک و استخراج آن اندیشمندان کمتری به آن پرداخته و از محورهایی است که از توجه و تمرکز بر آن در الگوی غربی زمان زیادی نگذشته است و البته از سوی برنامه ریزان هم از منابع دینی در تولید ادبیات امروز آن غفلت جدی شده است ، رساله حاضر در صدد است تا ضمن  مروری بر ادبیات توسعه غربی، با نگاهی میان رشته ای ضمن تبیین نظری موضوع در حوزه مطالعات اجتماعی و بهره گیری از آموزه های جامعه شناختی در این خصوص،  آن را از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهد و با ارائه شاخص های قرآن محور در بحث پیشرفت این جریان را در حد خود به لحاظ علمی راهبری و کمک نماید. 

 

 

سوالات تحقیق

 

 

  1-  سوال اصلی

 

 

 حقیقت پیشرفت و پیشرفت اجتماعی در قرآن چیست و عمده ترین شاخص های ساختاری آن کدام است؟

 

 

2-سوالات فرعی

 

 

الف- پیشرفت اجتماعی در ادبیات جامعه شناسانه به چه معنا و دارای چه گرایشاتی است و چه تفاوت هایی با پیشرفت قرآن محور از نظر مفهومی و نوع تلقی دارد؟

 

 

ب- ظرفیت های قرآن در پرداختن به  مفهوم و بیان شاخص های پیشرفت اجتماعی چیست؟

 

 

ج- روش مطالعه قرآن بر اساس ترتیب نزول از قرآن در تیین مفهوم و بیان شاخص های  پیشرفت اجتماعی چیست؟

 

 

د- سه شاخص تحول فرهنگی ، همبستگی اجتماعی و امنیت اجتماعی چگونه از قرآن قابل تحلیل و برداشت است؟

 

 

فرضیه تحقیق  

 

 

  با تامل در قرآن کریم و مرور اجمالی بر گزاره های ناظر به حیات اجتماعی بر اساس ترتیب نزول اینگونه بر داشت می شود که مفهوم پیشرفت در ادبیات قرآنی بیانی فراتر از ادبیات توسعه است همچنانکه پیشرفت اجتماعی به عنوان بعدی از ابعاد پیشرفت را با شاخص هایی چون امنیت اجتماعی، همبستگی اجتماعی و رشد و تعالی فرهنگی می توان معرفی کرد و به تحلیل ابعاد هر یک از این شاخص ها پرداخت.

 

 

ضرورت تحقیق

 

 

  ضرورت توجه به مفهوم پیشرفت اجتماعی و شاخص های  ساختاری آن در قرآن را در موارد زیر  می توان خلاصه نمود:

 

 

 

• ناقص بودن و ناکارآمدی تلقی ها و شاخص های کنونی پیشرفت با محوریت سود و عدم محوریت کرامت انسان و جامعه خدامحور در الگوهای توسعه .

 

 

• غفلت غیر قابل توجیه از ظرفیت و قابلیت های مکتب گرانسنگ اسلام بویژه قرآن کریم در تبیین و تعیین خط مشی ها و مبانی و شاخص های پیشرفت.

 

 

• لزوم اصلاح جریان های فكری و عملی انحرافی در خصوص پیشرفت  و شاخص های آن بتوسط مراکز علمی و محققین وظیفه گرا  با بهره گیری از قرآن کریم در استخراج این نوع آموزه‌ها.

 

 

• تكمیل و آماده سازی متون قرآنی در این زمینه برای مراكز علمی پژوهشی کشور از جمله جامعه المصطفی و قابلیت ارائه آن به سایر كشورها و مراكز علمی آنها.

 

 

روش تحقیق

 

 

   پژوهش حاضر که از نوع مطالعات کتابخانه ای است  به روش توصیفی تحلیلی هم در صدد تبیین و توصیف در حوزه مفاهیم و رویکردهای توسعه  و ادبیات امروزی آن است و هم در صدد تحلیل محتوا و فهم معنای متن بر اساس شاخص های ممکن در تبیین پیشرفت اجتماعی در قرآن است  در این خصوص توجه به موارد زیر در انجام این تحقیق ضروری است :

 

 

الف- رویکرد در بررسی ادبیات و گرایش های توسعه رویکردی انتقادی و تبیین نقاط ضعف استدلالات و نظریه پردازیها در این حوزه دانشی و رفتاری است .

 

 

ب- در بخش قرآنی رساله  نوع بهره گیری از قرآن و استنطاق آن کتاب عزیز در عرصه پیشرفت اجتماعی است و روش بهره برداری  و مراجعه به آیات و سور بر اساس ترتیب نزول است. که در مقدمات مباحث قرآنی به ضرورت و ادله این نوع بهره گیری اشاره شده است .

 

 

ج- آنچه در مراجعه به قرآن بر اساس ترتیب نزول مهم به نظر می رسد اولا ایجاد نوعی ارتباط منطقی بین  موضوعات آن و در نظر گرفتن کلیت نقش محیط و فرهنگ اجتماعی و نهادهای جامعه در محتوای نازل شده فراتر از مراجعه به شان نزول و اسباب آن  است ودیگر تجربه نبی مکرم اسلام از ایجاد بستر مناسب برای رشد و بالندگی و تغییر جهت زندگی عصر نزول در دو شهر مکه و مدینه است که خود مظهری از حرکت یک جامعه در دو بعد نظر و اندیشه و رفتار و عمل به سوی پیشرفت و تعالی است .  با توجه به شرائط کلی دو منطقه یاد شده در اول بیشترین شاخص ها جنبه نظری و تئوریک و به بیان بهتر دانش و لزوم تغییر در باورها و ارزشها را دنبال می کند و در دومین منطقه بیشتر قواعد عمل و شیوه های ارتباطات  در عرصه های مختلف مد نظر است.

 

 

د- ما در نحوه استفاده از قرآن  بر اساس مراجعه به آیه 30 سوره فتح” مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا  “و تایید اجمالی آن در مراجعه به ادبیات قرآنی پیشرفت و تاریخ صدر اسلام، دو مرحله کلی در جریان پیشرفت بر اساس قرآن و نمونه جامعه حجاز عصر نزول را تصور شده دانستیم که مرحله اول آن در یک مقطع از سوره علق شروع شده به سوره  حجر  که در آن به علنی شدن دعوت پیامبر اشاره شده ختم میشود. سپس در این  مرحله  که به نوعی با خصوصیات جامعه مکی هماهنگی نسبی دارد می توان از  آغاز گام به گام تبلیغ اسلام و اصول کلی آن  با ارائه نمونه هایی از گام های عملی اشاره کرد که عنوان “اخرج شطئه” و پی ریزی را دارد .آغاز رشدی زیر زمینی که خود زمینه ساز ظهورات اجتماعی مومنین با توجه به  خطابات به پیامبر و مومنین است.این مرحله ای است که در مقطع بعدی آن که از سوره مبارکه انعام شروع و به سوره مبارکه مطففین ختم میشود به مرور اندیشه اسلامی و ادبیات آن با دشمنان  درگیر شده  آنها را به چالش می کشد و با زیر سوال بردن اندیشه های باطل آنها زمینه ساز تشکیل جامعه مومنان با عده و عده فراوان می گردد وجوانه های حاکی از رشد شجره تنومند طیبه اسلام شروع به سر برآوردن می کند. ومرحله دوم آغاز شکل گیری جامعه اسلامی مومنان و استحکام آن به رهبری شخص نبی مکرم اسلام با منشور جامع قرآن کریم مرحله ای که از آن به “فاستغلظ ” تعبیر می توان کرد. این مرحله از رشد که از اوائل هجرت به مدینه شروع میشود  با سوره  بقره هویت قانونی شدید پیدا می کند و التزام به قوانین، برخورد با جریا نهای غیر خودی، مرحله قانونگذاری با آسیب شناسی آن با استحکام تمام شکل می گیرد و جامعه در غالب یک نمونه متعالی از جامعه پیشرفته تبلور می یابد . اینجاست که شاهد روی پا ایستادن جامعه مومنین در مدینه و مکه هستیم  مرحله ای که می توان از آن به ” فستوی علی سوقه “. تعبییر کرد که هم زراع را به تعجب وا می دارد و هم کفار را عصبانی می کند..

 

 

ه- در نحوه گزینش آیات و دسته بندی شاخص ها سعی شد تا سوره ها به ترتیب نزول مطالعه و تدبر گردد و متناسب با ادبیات رایج در شاخص شناسی در بعد ساختاری شاخصه ها و ویژگی هایی که از آیات قابل استخراج هستند در یک مرحله با آیات مربوطه یادداشت شد و سپس به دلیل به ظاهر تکراری بودن برخی موارد و تذکر مجدد قرآن به برخی موارد در سایر سوره ها  یک جمع بندی صورت گرفت که سعی شد متناسب با سه مرحله یاد شده شاخص های کلان یاد داشت گردد و به صورت فهرست بندی شده و توضیحات لازم به عنوان شاخص معرفی گردند به این معنا که هرگاه کسانی قصد داشتند سخن از پیشرفت یزنند یا بر اساس قرآن کریم دستورالعمل پیشرفت ارائه نمایند بخوبی از آن استفاده کنند.

تبلیغات قوی، نتیجه برنامه ریزی قوی می باشد.  ایده های بزرگ و رقابت های بزرگ تبلیغاتی ظهور نمی‌كنند، مگر اینكه براساس شاخه های مهم ارتباطی بوجود آیند كه این خود عامل فروش خواهد شد.  اگر با ذهنیتی باز به ارتباط و ادراك نگاهی بیاندازید، می‌توانید به تبلیغات دلخواه خود دست پیدا كنید، تبلیغی كه باعث افزایش فروش و منافع می‌گردد.

 

در هر نقطه ای از جهان كه شكلی از هنر وجود دارد، به همان صورت شكل و كاركردی از تبلیغات نیز مشاهده می‌شود.  شاهد این مثال، اهرام مصر است كه پیام رسان پادشاهانی است كه آنقدر قدرتمند و مستبد بودند كه سالیان دراز، هزاران هزار كارگر یا برده را واداشتند كه با مشقت فراوان كار كنند و سنگ ها را از معدن برگیرند و با ابتدایی ترین ابزار جابجا كنند و چنین شگفتی بیافرینند.  این معماری عظیم، در واقع تبلیغاتی بی نظیر، برای پیشبرد اهداف یكی از پادشاهان بود یا نقش و نگارهایی كه در غارهای تاریک و صعب العبور وجود دارد حاوی پیام هایی است كه هنوز راز آن برای بشر امروزی كشف نشده است.  علاوه بر این چالشی بین دو گروه هنرمندان و بازاریابان نیز وجود دارد كه هر كدام دانش و اطلاعات خود را به رخ دیگری می‌كشد و ادعا می‌كند: «تبلیغات كار شما نیست» و چون در كشور ما، نهادهای مشخص و توانمندی با وظایف مشخص و علمی برای تبلیغات تعریف نشده، كشمكش ها همچنان ادامه دارد.

 

کثرت تبلیغات و روش های علمی آن به حدی پیشرفت کرده است که مصرف کننده هنگام انتخاب از یک طرف با مشکل تعدد محصول مواجه می شود و از طرف دیگر واقعا نمی داند که آیا کالای مورد نظر همان است که در تبلیغات بیان می شود یا خیر؟ نبود تبلیغات باعث می شود که اطلاعات لازم برای انتخاب محصول از طریق دوستان و آشنایان انجام شود که به مراتب معتبرتر از مواردی است که شرکت ها در تبلیغات خود بیان می کنند. اما امروزه با توجه به رقابت شدید میان ارائه دهندگان محصول یا خدمات و همچنین تعدد محصولات وخدمات متنوع در جامعه شهری عملا این امکان مفید یعنی مشورت با دیگر مصرف کنندگان را از ما سلب کرده است.  لازم است مردم به روش دیگری از کم وکیفیت محصولات از کانالی به غیر از ارائه دهنده ، مطلع و آگاه شوند.

 

تبلیغات ذاتا” تا جایی که هدف آن آشنا سازی مصرف کننده با محصول باشد پدیده ای مفید است.  اما آنجا که پا فراترمی گذارد و هدف آن فریب مصرف کننده می شود، دیگر باید مصرف کننده به فکر خود بوده و راهی برای شناخت واقعی محصولات پیدا کند.  در ابعاد فرهنگی و هنری هم موضوع کاملا” به همین صورت است با این تفاوت که اثر آن فقط نفع یا ضرر مادی نیست بلکه مستقیما” روی فرهنگ و نگرش جامعه به موضوعات مختلف می تواند تاثیر گذار باشد. 

 

امروزه دست اندركاران تبلیغات ، مدیران بازاریابی و مسئولان روابط عمومی ها و تمامی كسانی كه به نحوی با تبلیغات سر و كار دارند، هرچه از علم و دانش تبلیغات اطلاعات بیشتری داشته باشند، می‌توانند در تدوین واجرای استراتژی های خود با آگاهی بیشتر و اثربخشی عمیق تر عمل كنند. به طور کلی علم بازاریابی تلاش دارد تا از طریق مبادله ، نیازهای بالقوه و بالفعل مشتریان و مصرف کنندگان را ارضا نماید. در واقع آنچه در این میان اهمیت دارد برآورده کردن نیاز و خواست مصرف کنندگان است.

 

  همه ما انسانها بدون در نظر داشتن سن، جنسیت، ملیت، سطح تحصیلات، درآمد و. . .  مصرف کننده هستیم و کالاهای مختلفی را مصرف می کنیم. برای ایجاد تعادل در بازار و میزان عرضه و تقاضا، دانستن و تحلیل رفتار مصرف کنندگان نقش مهم و اساسی را برای مدیران و صاحبان تمامی شرکت ها اعم از تولیدی و یا خدماتی دارد.  به عبارت دیگر، مدیران برای کسب سود بیشتر و برآورده کردن نیازهای مشتریان خود احتیاج دارند که رفتارمصرف کنندگان را پیش بینی کنند و بر آن اساس اقدام به تولید کالا و یا ارائه خدمات بکنند تا بتوانند ضمن کسب سود بیشتر سهم بیشتری از بازار را نیز به دست آورند.یکی از عوامل موثر در تحلیل رفتار مصرف کننده آگاهی و پیش بینی نوع نگرش مصرف کنندگان نسبت به محصولات مختلف است.  در واقع نگرش مصرف کنندگان نقش مهمی را در تحلیل رفتار خرید مصرف کنندگان و تصمیم گیری آنان برای خرید دارد.

 

1-1- بیان مساله

 

نگرش، حالتى روانى و ذهنى است كه آثار، پیامد و برآیند آن در حالت عملى انسان ظاهر مى‌شود، درواقع نگرش تمایل درونی نسبت به یک پدیده است که مثبت ، منفی یادرطیف این دو می باشد ، همچنین نگرش سازوکار ارزش گذاری فرد است و برنوع ، جهت ، شدت وشکل رفتار موثر است. امروزه در دانش های انسانی مباحث هایی درباره روش ها و شیوه های تغییر نگرش پدید آمده است که هر یک از آن تلاشی است تا تغییر نگرش مثبت در اشخاص و افراد جامعه پدید آید .

 

استیفن بی رابینز، نگرش را ارزیابی یا برآوردی می داند که (به صورت مطلوب یا نامطلوب) درباره شیء، فرد یا رویدادی صورت می گیردو می گوید نگرش، بازتابی از شیوه احساس فرد نسبت به یک چیز یا موضوع است . بنابراین ، تبلیغات تجاری می توانند از طریق ترغیب و وسوسه به تغییر در رفتارِ خرید و مصرف مخاطبان (هر چند این رفتار مخالف نگرش های آنان باشد)، نگرش هایشان را تغییر دهد.تبلیغات می تواند از این قدرت ، هم در جهت مثبت (تغییر نگرش های غلط به نگرش های درست) و هم در جهت منفی (ایجاد نگرش های غلط ) استفاده کند . تمام انواع تبلیغات برای ثمربخشی به متقاعد کردن مخاطبان خود نیاز دارند. متقاعد سازی نیز فرایندی برای تغییر نگرش به شمار می رود. هدفِ متقاعد سازی، به نوعی ایجاد یا دگرگونی عواطف و احساساتی است که ممکن است به رفتار دینی، سیاسی و اقتصادی بیانجامد.

 

محمد علی حکیم آرا معتقداست آنچه در باره نگرش، اهمیت دارد این است که می تواند بر قضاوت های مردمی، که سازنده افکار عمومی است، تأثیر گذارد، احساسات آنان را برانگیزد و به رفتار مورد نظر هدایت کند. انسان گرایش دارد، آنچه را که با نگرش های او تضاد دارد، رد کند؛ زیرا ذهن به ثبات در نگرش ها و ثبات میان نگرش ها و رفتارها نیاز دارد. از این جهت ، کار تبلیغات بازرگانی دشوار است و تبلیغ کنندگان تلاش می کنند تا حد امکان، از روبه رو شدن با نگرش ها و باورهای مصرف کنندگان دوری کنند یا به شیوه ای ظریف و هنرمندانه آنها را در راستای منافع خود تغییر دهند.

 

اما آنچه مارا به تحقیق دراین مورد واداشت این است که متاسفانه تاکنون درکشورایران اعتقادچندانی به تبلیغات وتاثیرآن برنگرش مردم وجود ندارد وهنوزاعتقاد وباور سنتی برجامعه وصنعت ایران سایه افکنده است وهنوز اکثرسازمانها وبنگاه های اقتصادی به دلیل عدم اطلاعات وآگاهی کافی وآکادمیک درفروش کالاها وخدمات خود، به صورت سنتی عمل می کنند. به همین جهت نیز،تلاش چندانی درایجاد فضاهاوامکانات جدید در راستای تبلیغات  محصولات خود به صورت اصولی انجام نمی دهند ، وباور چندانی به تاثیر تبلیغ برنگرش مردم وسبک زندگی آنان ندارند.تنها کمتر ازیک دهه است که کم وبیش به این مساله به شکل آکادمیک و عملی پرداخته شده است .

 

   دست اندرکاران صنعت تبلیغات براین باورند که تبلیغ باعث تغییر درنگرش، دانش ورفتار مخاطب می شود اما بدیهی است که تایید این باور تنها براساس سنجش اثربخشی ( آگهی سنجی ) تبلیغات میسر می شود از طرفی براساس دستاوردهای پزوهشی است که می توان به رفع کاستی ها ومعایب وهمچنین برنامه ریزی برای تبلیغات درآینده پرداخت. 

 

  همه تبلیغات هایی که از سوی هر شخص و یا نهادی صورت می گیرد به هدف تحکیم ارزش های مورد نظر و یا تغییر نگرش ها به سوی اهداف و ارزش های مورد حمایت گروه تبلیغ کننده است ؛چون انسان به طور طبیعی از تبلیغات تاثیر می پذیرد و به آن واکنش نشان می دهد ،  همانگونه که تبلیغ باعث تغییر درنگرش، دانش و رفتار مخاطب می شود، آگاه سازی، ترغیب، تشویق، یادآوری، تحکیم روابط وتصریح مبادلات ازجمله وظایف گوناگون تبلیغات است.

 

   کاتلر(2002) تبلیغات راهرگونه ارائه وعرضه ایده ها ، کالاها یا خدمات ازیک واحد تبلیغاتی، فرد یا موسسه که مستلزم پرداخت هزینه باشد، تعریف می کند اما دراین میان تبلیغی اثربخش است که بتواند توجه مخاطب راجلب وتاثیری شگرف بر نگرش وی بگذاردوکنش خریدمشتری راتحریک نماید ودریافت حسی آنان را بیدارکند (شریعت ودیگران 1386).

 

 اما تاثیر تبلیغات : یکی از مباحث مهم علم تبلیغات، اثربخشی تبلیغات است. اثربخشی چنین تعریف شده است: شاخصی که تناسب هدف های مورد نظر سازمان و میزان دستیابی به این هدف ها را نشان می دهد درواقع اثربخشی تبلیغات یکی از مهم ترین گام ها در هر برنامه تبلیغاتی است ویکی ازمهم ترین مفاهیمی است که به درک وشناخت بیشترو بهترمشتری جهت خرید کالا یا خدمات کمک می کند که متاسفانه تاکنون در ایران کمتر به آن توجه شده است.                    

 

 اثربخشی تبلیغات تجاری دریک الگوی علمی مشخص باتوجه به اهداف تبلیغاتی تبیین می گرددودرجه یا میزانی که دهنده سفارش به اهداف خود دست می یابد را تعیین می کندودارای فرایند برنامه ریزی ومرحله ای تحقیقاتی شامل: تعیین اهداف، تخصیص بودجه، تصمیم گیری راجع به پیام ورسانه ومقایسه با اهداف ازپیش تعیین شده می باشد، چنانچه تمام مراحل به درستی طی شود میزان اثربخشی تبلیغات تا حد قابل ملاحظه ای افزایش خواهد یافت.

 

 همانطورکه دربالا ذکرشد تاثیر تبلیغات یکی ارمهمترین مفاهیمی است که کمک می کند به درک وشناخت بهترمشتری واهدافی که برای آن درنظر گرفته می شود تادرذهن مصرف کننده تاثیر مطلوبی داشته باشد، همچنین نشان می دهد بودجه ای که برای تبلیغات صرف شده است تاچه حد برای نیل به اهداف مورد نظر، مفید واقع شده است یعنی تاچه حد توانسته منجربه تغیییر رفتارمشتری جهت خرید کالا وخدمات گردد؟

 

  یکی از راه های ارتقای تاثیر تبلیغات، انتخاب صحیح وموثرتر رسانه تبلیغی است . هر رسانه دارای محدودیت ها وتوانایی های خاص خود است . این محدودیت ها وتوانایی ها برای میزان اثربخشی درانجام رسالت تبلیغی آن رسانه یک سنگ محک است (رحیمی بردنجانی،1388،ص،12).

 

 تبلیغات نوعی روش ارتباط جمعی است که ازطریق آن اطلاعاتی در باره کالا یا خدمات، به صورت غیر حضوری به مشتریان ارائه می شود وعموما درآن ازانواع رسانه استفاده می شود. تبلیغات بر حسب نوع رسانه، نوع مخاطب، نوع ارائه و نوع هزینه به شاخه های مختلفی تقسیم می شود که هسته اصلی فعالیت همه آنها تغییر در سطوح دانش، نگرش و توان مخاطبان است که بر مردم ، ساختارها ، فرهنگ ها و کلیت جامعه تأثیر دارد.

 

 اما در میان انواع مختلف تبلیغات، تبلیغات رسانه ای به عنوان اساسی ترین شیوه نفوذ و تغییر آگاهی، نگرش و رفتار انسانی تلقی می شود و در این میان رسانه های جمعی صوتی و تصویری مانند تلویزیون، رادیو، ماهواره و اینترنت یا سایر ابزار رسانه ها مانند خطوط ریلی (مترو، قطارهای سراسری ) ورسانه های چاپی مانند: مجلات، روزنامه ها، کتب و نشریات به دلیل داشتن سازمان مشخص از اهمیت به سزایی برخوردار ند.

 

     همین تبلیغات برای ارائه خود نیاز به وسایل ویا ابزار انتقال پیام (انواع رسانه) دارد دریک کلام، عامل رساننده پیام درامور تجارت و تولید را “وسایل تبلیغاتی “می گویند.  آگهی دهنده ای که از وسایل ارتباطات جمعی  برای فروش کالاهای خود استفاده می کند همگی به نوعی از طریق   پیام های ارتباط جمعی تلاش می کنند تا تغییراتی در افکار، انتخاب و خرید مشتری و یا مخاطب به وجود آورند، درواقع تبلیغات امروزه تاحد زیادی تعیین کننده واثرگذار درانتخاب مشتری می باشد.

 

  کمبود رسانه وانواع ابزارآن که رسالت آن درجهت آگاهی مردم ومعرفی کالا وخدمات می باشد ، به عنوان نقیصه دیگردرکشور، موجب شده است که هم سازمانها وبنگاه های اقتصادی وهم مخاطبان ومشتریان آنها درفروش ویاخرید کالاها وخدمات به دلیل نداشتن آگاهی بیشتر، اکثراوقات دچار ضرر شوند، بنابراین درکل آنچه که به عنوان مساله در زمینه تبلیغات درکشور هم برای آگهی دهنده وهم صنعت تبلیغات مطرح است وما دراین تحقیق به آن پرداختیم به شرح زیرمی باشد:

 

1- باتوجه به رقابت بیش از پیش در بازارهای امروزی ، عدم اعتقاد به تبلیغات به صورت علمی وعملی وعدم تبلیغات موثرودادن آگاهی دقیق به مشتری درجهت تغیرنگرش مشتری برای خرید ، ازمهم ترین مسائل درگیرصاحبان صنایع وخدمات ومخاطبان درکشور می باشد.(عدم اعتقاد به تبلیغات حرفه ای ونداشتن اطلاعات آکادمیک وعدم وجودتبلیغات اثرگذاردرجهت تغیر نگرش مشتری برای خرید)

 

2- باتوجه به رشد روز افزون امکانات وگسترش دنیای تبلیغات ولزوم حضورهمه جانبه وفراگیر صاحبان کالاها وخدمات برای معرفی محصولات خود ، پیدا کردن مکان های جدیدپرمخاطب ازجمله قطارسراسری وتبدیل آن به رسانه یا ایزار آن جهت دادن اگاهی ومعرفی بیشتر ومفیدتر کالاها وخدمات ودرنهایت فروش بیشترازمسایل دیگر می باشد که دراین تحقیق به آن پرداخته شده است.(ایجاد رسانه ویا ابزارجدید آن درمکان جدید، پرمخاطب وتاثیر گذار برنگرش مشتری  وحذف انحصاری گری در زمینه تبلیغات)

 

  بنابراین درجهت تکمیل این نقیصه ها درکشور از چهار سال پیش تاکنون به خطوط ریلی به دید یک ابزار رسانه نگریسته شد و به تبع آن، درصدد راه اندازی وتحقیق درمورد تاثیر تبلیغات دراین مکان جدید برنگرش مشتری (مسافران) برآمدیم تابه عنوان اولین پژوهش دراین زمینه درکشور، اطلاعات آن دراختیارکلیه صاحبان صنایع ، کالا وخدمات وسایر سازمان های ذینفع قرار گیرد وتحقیق حاضر با عنوان”  تاثیر تبلیغات کالاها وخدمات در خطوط ریلی برنگرش مشتریان کالا هاوخدمات”، تاییدی براین مدعاست.

 

دراین تحقیق مابه تاثیر تبلیغات کالاها وخدمات درخطوط ریلی برنگرش مشتریان کالا وخدمات پرداختیم یعنی آیا انتخاب این مکان به عنوان ابزار جدیدرسانه جهت تبلیغ کالا وخدمات از طرف صاحبان صنایع

 

وکالا وخدمات مقرون به صرفه بوده است؟ تاچه حد توانسته برنگرش مشتری اثر بگذارد؟و با بهره گرفتن از متغیرهای ازقبیل: نوع تبلیغات (شنیداری، دیداری)، زمان تبلیغ (میزان ساعت)،مکان تبلیغ ( رستوران، بوفه، کوپه، راهروو بدنه قطار)، نوع محصول تبلیغ شده، به عنوان متغیرهای مستقل ونگرش مشتری به کالاهاوخدمات به عنوان متغیر وابسته  مدل تحقیق را شکل دادیم.

 

  همچنین دراین تحقیق سعی شده است تاثیر متغیرهای مستقل بر وابسته رابه اثبات برسانیم یعنی بگوییم رسانه ای می تواند تاثیر بیشتری روی مخاطب بگذارد که همزمان دارای محاسنی از قبیل: زمان طولانی آگهی، اثربخشی دیداری وشنیداری وتکرار تبلیغ، میزان تاثیرگذاری به دلیل توالی وتکرار 24 ساعته آن، ارائه همزمان محصول به همراه تبلیغ، پوشش ودسترسی اکثر مخاطبین چه ازنظر زمانی ومکانی تبلیغ و. . . . .  باشد.

 

درهدف اصلی پزوهش، مدل جامع که دربرگیرنده بررسی ارتباط بین متغیرهایی ازقبیل: نوع تبلیغات، نوع محصول، زمان ومکان تبلیغ وتاثیر آن بر تبلیغات می باشد، بیان گردید و  همچنین دراین پژوهش تاثیرتبلیغات کالا ها وخدمات در خطوط ریلی برنگرش مشتریان کالاهاوخدمات بررسی شده است.

 

بنابراین دراین تحقیق محقق به این سوال اصلی پاسخ داده است :

 

تبلیغات کالاها وخدمات در خطوط ریلی برنگرش مشتریان کالاها وخدمات چه تاثیری دارد؟

 

1-2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

      باتوجه به رقابت بیش از پیش دربازارهای امروزی ، این امراهمیت تبلیغات موثر را   افزایش داده است. اهمیت و ضرورت تبلیغات موثر از آنجا ناشی می شود که هیچ کالا یا شرکتی بدون معرفی خود به جامعه نمی تواند به حیاتش ادامه دهد. از سوی دیگر ارائه خدمات، ایجاد خدمات، ایجاد رقابت و گاه همکاری، بهبود کمی و کیفی کالاها و موارد و کاهش هزینه کالا از موارد مهم دیگری است که با به کارگیری تبلیغات ، میسر می شود.

 

بدون شک تبلیغات به عنوان ابزاری آگاهی بخش از اهمیتی درخور توجه در دانش ارتباطات برخوردار است و در قلمرو تبلیغات، هر بازار ارتباطی که مخاطبان انبوه داشته باشد مثل خطوط ریلی، به مثابه یک رسانه مورد توجه قرار می گیرد. تبلیغات برای تأثیرگذاری در جامعه باید دارای شرایط خاصی باشد که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:

 

1. اعتقاد به موضوع تبلیغ و مشخص بودن انگیزه و هدف آن (دهقان طرزجانی، 1385: 94-95)

 

1. هماهنگی رفتار مبلغ با هدف تبلیغ (رایف و همکاران، 1381: 106)

 

1. فداکاری و دفاع از موضع تبلیغ (رفیع، 1373: 41)

 به طور کلی این اصل که تاثیرگذاری ارتباطی برای سازنده تبلیغات نسبت به توانایی تبلیغات در انگیزش یا متقاعد سازی برای فروش بسیار با اهمیت تر است، یک حقیقت انکارناپذیر می باشد. به همین دلیل است که غول های تجاری با تمرکز بر آزمودن تاثیرگذاری ارتباطی تبلیغات، می دانند که تاثیرگذاری موفق پایه و اساس فروش موفق است (دهقان طرزجانی، 1387: 152).

 

درواقع اثربخشی تبلیغات یکی از مهم ترین گام ها در هر برنامه تبلیغاتی است ویکی ازمهم ترین مفاهیمی است که به درک وشناخت

 بیشترو بهترمشتری جهت خرید کالا یا خدمات کمک می کند و ازطرفی نظر به رشدروز افزون امکانات و گسترش دنیای تبلیغات و نیاز به حضور  همه جانبه و فراگیرصاحبان کالاو خدمات برای معرفی محصولات خود در رسانه ها به خصوص در مکان های بکر، جدید و پرمخاطب و صد البته به دلیل استقبال و نیاز روز افزون جامعه به تست محصولات و خدمات جدیدوآگاهی بیشترجهت خرید بهتروفروش بیشتر، بسیاری از سازمان هاوصاحبان صنایع وخدمات رابرانگیخت تا باصرف هزینه های زیاد به انجام تبلیغ موثربپردازند و گام های بلندی دراین زمینه در جهت ارتقاء اهداف خود بردارند . بنابراین نقش تبلیغات برای سازمان هایی که تبلیغ را در رشد وتوسعه خود موثر می دانند، یک امری ضروری است .

 

پس باتوجه به اینکه تبلیغات در دنیای امروز نقش اساسی در انتخاب مشتری وفروش بهترکالا و خدمات دارد ، بنابراین ، تحقیق در مورد تاثیر تبلیغات درخطوط ریلی بر روی نگرش مشتری (مسافر ) و بررسی اثر آن نیز ضروری است تا ازنتایج آن بتوان  برای انتخاب بهتروسریعتروراحت ترمشتری و برنامه ریزی، اصلاح و تعدیل فعالیت های تبلیغاتی سازمان ها استفاده کرد.

 

اما درجهت تحقق این امر، گسترش رسانه های تبلیغاتی و ابزار آنها درسطح کشور و جهان نیزاز اهمیت ویژه ای برخوردار است که متاسفانه تایک دهه اخیر در ایران کمتر به آن توجه شده است که خوشبختانه در دهه اخیر به گسترش خطوط ریلی و به روز شدن آنها به تکنولوژی های جدید پرداختند که باعث استقبال حجم زیادی از مسافرین برای استفاده ازقطار به عنوان وسایل حمل ونقل امن ومطمئن وارزان شد که هر ساله پذیرای میلیون ها نفر مسافر با متغیرهای جمعیتی گوناگون می باشند  بنابراین تبدیل این فضای عظیم، گسترده ،بکر با ایجاد یک کمپین تبلیغاتی ، جهت اضافه نمودن  آگاهی ودانش وتغییرنگرش مشتری، هم برای آگهی دهنده ها وهم مشتری (مسافر) ضروری ودارای اهمیت فراوان و موفقیت آمیز به نظر می رسدکه تاکنون خلاءاستفاده ازاین مکان پر مخاطب به عنوان ابزار رسانه جدید باتوجه به مزایای زیرکه نسبت به سایر رسانه ها دارد در کشور احساس می شده است:

 

1- هزینه پایین تر نسبت به سایر ابزار رسانه ها ( با توجه به دفعات دید ومحاسبه هزینه نفر به ریال)

 

2- پوشش ودسترسی مکانی گسترده ( درسراسر کشور، خطوط ریلی ارتباطی وجود دارد)

 

3- توانایی هدف قراردادن گروه های بسیارمشخص از افراد و امکان گزینش مناسب مخاطبین از نظر جغرافیایی، جمعیت شناسی وتجاری

 

4- برخورداری از اعتبار بالای آگهی نسبت به سایر رسانه ها

 

5- امکان فروش کالاهای آگهی شده در هنگام پذیرایی، بوفه و رستوران قطار

 

6- امکان اطلاع رسانی سریع وگسترده به مخاطبین

 

7- دراختیارداشتن فضای کافی برای توضیحات تکمیلی درمورد پیام

 

8- پوشش مطلوب بازار محلی وسراسری به خاطر استقبال گسترده مردم از کالای تبلیغ شده

 

9- عمر طولانی آگهی

 

10- امکان استفاده عموم مردم با توجه به درجه بندی بودن قطارها ازویژه تامعمولی، بسته به قدرت وتمایل اقشار مختلف مردم نسبت به خرید بلیط وانتخاب نوع قطار

 

11- در اختیار داشتن زمان مناسب (5/8 الی 24 ساعت ) جهت تاثیرگذاری کامل تبلیغات برروی مخاطبین

 

12- تاثیر دیداری تابلوهای تبلیغاتی ازلحاظ مکانی که درمعرض دید مخاطب است

 

13- میزان تاثیرگذاری بسیاربالا به دلیل توالی وتکرار روزانه پیام وچشمگیربودن ارزش مستقیم بصری وشنیداری همزمان باهم

 

14- هزینه پایین بلیط خطوط ریلی نسبت به خطوط هوایی وسایر خطوط

 

15- امنیت وآرامش بیشتر نسبت به خطوط دیگر

 

16- امکان پخش تیزر، بروشور، ساشت تبلیغاتی وامکان تبلیغ کالا بر روی بسته های پذیرایی ورفاهی قطار همزمان با ارائه همان محصول در قطار

 

17 – معرفی واطلاع رسانی درمورد شهرهای مقصد وسایر اطلاعات وسرگرمی عمومی  به مسافرین از طریق مجلات و ونشریات داخلی قطار و سایر مزایا . . . . . .

 

   از آنجایی که تبلیغات برای انتقال پیام خود نیاز به رسانه دارد یکی دیگر از مسایل مهم درامرتبلیغات، اهمیت انتخاب صحیح حامل های پیام تبلیغاتی است که نباید نادیده گرفته شود، رسانه های مختلف به دلیل تاثیرات متفاوتی که برمخاطب می گذارند، واکنش های متفاوتی به دنبال خواهند داشت.  همانطوری که اشاره شد تبلیغات موثرترین وقویترین راه حل برای آشنایی مخاطبان با کالاها ویا خدمات سازمان ها می باشد. معرفی دقیق وکامل محصولات وخدمات سازمان ها می تواند درجذب مخاطبان موثر باشد.

 

  درهرعصری، تبلیغات با کمک تکنولوژی روز آن دوره عرضه می گردد.  تابه امروز روش های گوناگونی تجربه شده اند که هریک دارای محاسن ومعایب یا محدودیت هایی می باشند همچنین با بررسی آثار تبلیغاتی و ارتباط آن با اهداف سازمان ها می توان تغییراتی در بودجه تبلیغاتی، شکل و محتوای پیام ها و نوع رسانه و کانال های ارتباطی و حتی زمان و شرایط اجرای تبلیغ به عمل آورد تا تبلیغات مفیدتر و مؤثرتر از گذشته، نسبت به سایر رسانه های دیگر صورت پذیرد که این نیز به نوبه خود دارای حائز اهمیت است؛ درضمن با این بررسی ها می فهمیم که چقدر تبلیغات توانسته در این رسانه جدید باعث تغییر نگرش وافزایش آگاهی مسافران یا مخاطبان نسبت به برند ها یا همان کالا و خدمات تبلیغ شده شود؟ چقدر توانسته اوقات فراغت مسافران و زمان حضور آنها که از 8 الی 24 ساعت در قطار می باشد را پر کند؟ چقدر توانسته هم رضایت مشتری یا همان مسافر وهم رضایت درخواست کنندگان تبلیغ را جلب کند؟

 

  اما باتمام این اوصاف ، بادرنظر گرفتن سابقه تاسیس و طول عمربیش از 70 ساله راه آهن جمهوری اسلامی ایران و با توجه به اینکه امکانات سفر های ریلی در کشور در دهه اخیر افزایش یافته و دامنه سرویس و ارائه خدمات آن بالا رفته است، با این حال با توجه به تحقیقات صورت گرفته در زمینه ی تبلیغات در انواع رسانه ها، این تحقیقات در خطوط ریلی کشورمان که یک ابزار رسانه جدید ونوپا با عمری کوتاه 5 ساله می باشد دارای شکاف است ،بنابراین به دلایل زیر انجام تحقیق پیش رو ضروری ودارای اهمیت است:

 

1 – باتوجه به نیاز روز افزون صاحبان صنایع وخدمات به معرفی بیشتروبهتر کالا وخدمات خود درمکان های پر مخاطب ، داشتن اعتقاد به تبلیغات به صورت  حرفه ای وهمچنین دادن اطلاعات وآگاهی کافی به مشتری ومخاطب جهت تغییر نگرش برای انتخاب وخرید، ، ضروری است.( ارائه تبلیغات حرفه ای وارائه تبلیغات موثر به مشتری جهت تغییرنگرش)

 

2- باتوجه به رشد روز افزون امکانات وگسترش دنیای تبلیغات ولزوم حضورهمه جانبه وفراگیر صاحبان کالاها وخدمات برای معرفی محصولات خود ، پیدا کردن مکان های جدیدپرمخاطب ازجمله قطارسراسری وتبدیل آن به رسانه یا ایزار آن ، ضروری است.( ضرورت ایجاد رسانه ویا ابزارجدید آن درمکان جدیدو پرمخاطب)

 

1-3- اهداف تحقیق

 

1-3-1- اهداف کلی

 

  هدف کلی این تحقیق که توصیفی تییینی می باشد عبارتند از:

 

-تعیین تاثیر تبلیغات کالاها وخدمات درخطوط ریلی برنگرش مشتریان کالاوخدمات

 

1-3-2- اهداف ویژه

 

          تعیین تاثیر تبلیغات کالاها وخدمات با تاکید برتبلیغات در خطوط ریلی برنگرش مشتریان کالاوخدمات

 

1-3-3- اهداف کاربردی

 

الف – تاثیر تبلیغات درخطوط ریلی برفروش کالاهای خاص

 

ب – تاثیر تبلیغات درخطوط ریلی برنگرش مشتری جهت انتخاب بهتر وخرید راحت تر

 

ج – تاثیر تبلیغات در خطوط ریلی جهت فروش بیشتر برای آگهی دهندگان

 

1-4- سوالات تحقیق

 

الف- آیا نوع تبلیغات (دیداری ، شنیداری) درخطوط ریلی بر نگرش مشتریان کالاها وخدمات، تاثیردارد ؟

 

ب- آیا زمان  (میزان ساعت) تبلیغات کالاهاوخدمات در خطوط ریلی برنگرش مشتریان کالاهاوخدمات ، تاثیردارد؟               

 

ج-   آیا مکان تبلیغات کالاها وخدمات درخطوط ریلی بر نگرش مشتریان کالاها وخدمات، تاثیردارد؟

 

د- آیا نوع محصول تبلیغ شده درخطوط ریلی بر نگرش مشتریان کالاها وخدمات  ، تاثیر دارد؟

هر نظریه در واقع بیان یک اعتقاد است. دیدگاهی است که به ما اجازه می دهد جهان اطراف خود را قدری بهتر بشناسیم (کیوی و کاپنهود،1370). تئوری ها کمک می کند که ما محیط پیرامونی خود را به طور سیستماتیک تر ادراک کنیم و مسائل را به طور هدفمندتر کشف نماییم و این مسائل را در قالب های وسیع تر، یعنی در یک شبکه وسیع تر از روابط علی تبیین کنیم (رفیع پور،1385: 12). چارچوب نظری هر پژوهش در واقع زیربنای هرکار تحقیقی به شمار می رود. از همین رو هر محقق سعی می کند برای پیشبرد فعالیت تحقیقی خود از یک یا چند نظریه بهره گیری کند. پژوهش حاضر برای بررسی موضوع مورد مطالعه از نظریه ی تئوری پرداز حوزه ی جامعه شناسی «آنتونی گیدنز» که این سازه ها را در نظریات خود به کار برده است، استفاده کرده است. در این راستا علاوه بر نظریه های انتخابی، ابتدا مروری اجمالی بر برخی از نظریه های حوزه ی جامعه شناسی بدن و جهانی شدن سپس روابط بین این دو موضوع ارائه می شود. مطالعات و تحقیقات مرتبط با بدن در حوزه های گوناگون و توسط صاحبنظران متعددی به انجام رسیده است. لکن مروری بر ادبیات پیشین در این بخش بیش از آن که صرفاً به بیان تحقیقات انجام شده بپردازد به دنبال بیان مواردی است که مرتبط با موضوع و بر پایه رویکردهای نظری ارائه شده در این مطالعات می باشد.

 

2-1- تعریف مفاهیم

 

2-1-1- جهانی شدن

 

به رغم اشتراک نظر در شرایط و فضای کنونی و تحولات همه جانبه سیاست، فرهنگ و اقتصاد جهانی، برای جهانی شدن تعریف واحدی نشده است. نکته ای که در مورد تعریف این مفهوم اهمیت دارد، زاویه دید پژوهشگران به این مقوله است(سجادی،15:1383).

 

“آنتونی گیدنز” در تعریف جهانی شدن می گوید: « تقویت مناسبات اجتماعی جهانی که محل های دور از هم را چنان به هم ربط می دهد، که هر واقعه، تحت تأثیر رویدادی که با آن فرسنگ ها فاصله دارد، شکل می گیرد وبرعکس» (نهاوندیان، 1383:17). فرایند جهانی شدن روابط اجتماعی را در سطح جهانی تشدید كرده است  (گیدنز، ١٣٧٧: 77). این فرایند به فشردگی پدیدارشناسانه زمان و مكان كه نتیجه ی به كارگیری فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی است، منجر شده است. اگر چه فرایند جهانی شدن بر همگونی فرهنگ ها تأثیر میگذارد، اما به دلیل مكانیزم های درونی همین فرایند ما شاهد خود مختاری نسبی زندگی اجتماعی محلی هستیم كه در چارچوب نظری گیدنز ازآن به بازاندیشی تعبیر می شود.”گیدنز” (1990) جهانی شدن را فرایندی می داند که به وسیله آن رویدادها، تصمیمات و فعالیت های انجام گرفته در یک قسمت از جهان نتایج تأثیر گذاری بر افراد، گروه ها و جوامع در سایر نقاط می گذارد.

 

 مالکوم واترز جهانی شدن را فرایندی اجتماعی که در آن قید و بندهای جغرافیایی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده، از بین می رود و مردم به طور فزاینده از کاهش این قید و بندها آگاه می شوند تعریف می کند (واترز، 1379).

 

هاروی بر این باور است که «جهانی شدن همان تراکم زمان و مکان است. بدین ترتیب هر اتفاق در هر گوشه دنیا به سرعت به اطلاع همگان می رسد و عملاً زمان و مکان معنای خود را از دست داده است».

 

به طور کلی اگر بخواهیم تعریفی بی طرفانه تر از مفهوم جهانی شدن ارائه دهیم، شاید بتوان گفت ” جهانی شدن فرایند گسترش فزاینده ارتباطات پدیده های مختلف در یک مقیاس جهانی، همراه با حصول آگاهی به این فرایند است”. در عصر جهانی شدن، ارتباطات اجتناب ناپذیر می شوند و فاصله ها روز به روز کاهش می یابند. به همین لحاظ، موضوعات جهانی پدید می آیند و فرصت های موجود جهانی می شوند. در

 عرصه های مختلف، الگوهای رفتاری خود را به جهانیان معرفی می کنند و در نهایت، اقدامات مختلف بازتاب جهانی می یابند(قریشی،1381: 43). چنان که ملاحضه می شود جهانی شدن در تعریف فوق به عرصه خاصی محدود نمی شود، بلکه فرایندی است که به تدریج کلیه حوزه های زندگی اعم از علمی، سیاسی، اقتصادی، نظامی، حقوقی و فرهنگی را در بر می گیرد و بدیهی است که مقوله «بدن» نیز قادر به مستثنی ساختن خود دراین فرایند نیست.

 

2-1-2- سبک زندگی

 

در ادﺑﯿﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ دو ﺑﺮداﺷﺖ وﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎزی وﺟﻮد دارد، ﯾﮑﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ دﻫـﻪ ی 1920، ﮐـﻪ ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﺮف ﺛﺮوت و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺮاد و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻃﺒﻘﻪی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ (ﭼﺎﭘﯿﻦ 1995). و دوم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﮑﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺘﻦ ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﻣﺪرﻧﯿﺘـﻪ و رﺷـﺪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ  ﻣﺼﺮفﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ (ﮔﯿﺪﻧﺰ 1991؛ ﺑﻮردﯾﻮ 1984).

 

در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ راﻫﯽ اﺳـﺖ  ﺑﺮای ﺗﻌﺮﯾﻒ ارزش ﻫﺎ و ﻧﮕﺮش ﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻓﺮاد ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ آن ﺑﺮای ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﻫـﺎی اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ روز ﺑـﻪ روز اﻓـﺰاﯾﺶ ﻣـﯽ ﯾﺎﺑـﺪ (اﺑﺎذری، 1381). ﺟﻨﺴﻦ (2007) ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻣﻌﻨـﺎی روش زﻧـﺪﮔﯽ را ﺑﺪﻫﺪ، ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ادﺑﯿﺎت، اﯾﻦ واژه ﺑﻪ روشﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﺷـﺪه و اﯾـﻦ ﮐـﻪ در ﭼﻬـﺎر ﺳـﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ، ﻣﻠّﯽ، ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﻓﺮدی ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮی اﺳﺖ. ﮔﯿﺪﻧﺰ (1382) ﺳـﺒﮏ زﻧـﺪﮔﯽ را ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ای ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻣﻨﺴـﺠﻢ از ﻫﻤﻪی رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎی ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻌﯿﻦ در ﺟﺮﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ای از ﻋـﺎدت ﻫـﺎ و ﺟﻬﺖﮔﯿری ﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس از ﻧﻮﻋﯽ وﺣﺪت ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. ﮔﯿﺪﻧﺰ(1385) ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ: «ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﺷـﮑﻞ ﻫﻮﯾﺖ ﺷﺨﺼﯽ و ﭘﺪﯾﺪه ی ﺟﻬﺎﻧﯽﺷﺪن در دوران ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪی اﺧﯿﺮ، دو ﻗﻄﺐ دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ ﻣﺤﻠﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت روﺷﻦﺗﺮ ﺣﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات وﺟﻮه ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺼﻮﺻﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺎ ﺗﻤﺎسﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺴﯿﺎر وﺳـﯿﻊ و ﭘﺮداﻣﻨﻪ ارﺗﺒﺎط دارد» (ﮔﯿﺪﻧﺰ، 56).

 

 گیدنز معتقد است که «سبک زندگی را می توان به مجموعه ای کم و بیش جامع از عملکردها تعبیر کرد که فرد آنها را به کار می گیرد چون نه فقط نیازهای جاری او را بر می آورند بلکه روایت خاصی را هم که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است، در برابر دیگران متجسم می سازند»(گیدنز، 1385: 119).

 

2-1-3- سرمایه فرهنگی

 

سرمایه فرهنگی همان مصرف کالاها و خدمات فرهنگی است که تحصیلات یکی از اساسی ترین شاخص های آن است. بوردیو(1986) سرمایه فرهنگی را در سه شکل کالاها، مصنوعات و فرآورده های فرهنگی، به رسمیت شناخته شدن ذخیره ی دانش، مهارت و تجارب افراد – آن چنان که مثلاً در مورد مدارج و

 

 گواهی نامه ی آموزشی و علمی و حرفه ای می توان در نظر گرفت و سرانجام تمایلات و عادت واره های افراد که آن ها را در پیشرفت و اندوختن مهارت و تخصص بیشتر یاری می رساند- متجلی می بیند (بوردیو،1986: نقل از ذکائی، 1386: 242).

 

2-1-4- مصرف رسانه ای مدرن

 

مصرف رسانه ای مدرن (وسایل ارتباط جمعی): به عنوان یكی از ابزارهای جهانی شدن نزدیكی سلیقه ها، خواست ها و انتظارات تمامی ساكنان یک جامعه را موجب شده و خروج جوامع از محدوده های جدا یا تك افتاده را موجب می گردند (سروش و حسینی،1392: 55).

 

 2-1-5- مدیریت بدن

 

در دنیای روابط کوتاه و مقطعی امروزی، افراد بیش از آن که خود را به سبب تفاوت ها و شباهت هایی در ویژگی های انتسابی و اکتسابی بشناسند، خویش را با ویژگی های ظاهری و قابل رؤیت شناسایی می کنند. جامعه ی مدرن به تدریج از فضای اولیه ی خود خارج و وارد دنیای مدرنیته ی متأخر شده، نشانه ها و نمادهای تمایز بخش جهان مدرن نیز متعاقباً تغییر کرده اند و افراد به اختیار خود در حوزه هایی دخل و تصرف می کنند که یکی از این حوزه ها مدیریت بدن و ظاهر آن هاست  که برای تمایز بخشی بین خود و دیگران از آن بهره می گیرند زیرا در مدرنیته ی متأخر و با تأثیری که فرایند جهانی شدن بر افراد گذاشته، نوع مدیریت ظاهر به عنوان نماد تمایزبخش افراد درک می شود و معنای هویتی آنان از این منظر مورد قضاوت قرار می گیرد (ابراهیمی و گدنه،1389: 154).

 

بدین ترتیب بدن دیگر از حالت صرفاً ارگانیستی بودن خود خارج شده و به پدیده ای اجتماعی و فرهنگی بدل شده است و این جوامع هستند که بر بدن ها و شکل دادن آن ها تأثیر می گذارند. براین اساس مدیریت و نظارت بر بدن متأثر از موقعیت ها و مقتضیات فرهنگی و اجتماعی متعددی است (بهرام و همکاران،1391: 182). با فرا رسیدن دنیای جدید، برخی از انواع نمادهای ظاهری و کردارهای بدنی اهمیت خاص یافته اند. در بسیاری از عرصه ها ی فرهنگی پسامدرن، نمای ظاهری بدن تابع استانداردهای مبتنی بر معیارهای سنتی و سبک آرایش چهره و انتخاب لباس همیشه تا اندازه ای وسیله ای برای ابراز فردیت بوده است، اما امکان استفاده از این وسیله معمولاً به آسانی فراهم نمی شده یا اصولاً مطلوب نبوده است(نیک زاده،1383). در دنیای امروز «نمای ظاهری، به صورت یکی از عناصر مرکزی، طرحی درآمده است که اشخاص به طور بازتابی از خود ارائه می دهند.»

 

پس ما بیش از پیش مسئول طراحی بدن های خویش می شویم و هرچه فضای فعالیت های اجتماعی ما از جامعه ی سنتی بیشتر فاصله گرفته باشد، فشار این مسئولیت را بیشتر احساس می کنیم (گیدنز،1378). مدیریت بدن به معنای نظارت و دست کاری مستمر بر ویژگی های ظاهری و مرئی بدن است. این مفهوم به کمک معرف هایی هم چون انواع عادات در لباس پوشیدن (آرایش موی سر، استفاده از پیرایه ها، کنترل وزن، دست کاری پزشکی، میزان اهمیت دادن به مراقبت های آرایشی و بهداشتی) سنجیده شده است(آزاد ارمکی و چاوشیان، 1381).

:

شبکه های اجتماعی مجازی فضایی است که اعضای آن درباره یک موضوع از طریق ارسال پیام گردهم می­آیند که در آن تلاش می­ شود که مکان های فیزیکی را به خوبی ارتباطات رو در رو مدل سازی کنند و در آن افراد نه فقط به اطلاعات بلکه به دیگر افراد برای گفتگو، بحث و تبادل نظر دسترسی دارند(بورت،2005:16). در چند سال اخیر شبکه های اجتماعی مجازی با محبوبیت جهانی رو به رو شده اند به طوری که میلیون ها نفر از سراسر دنیا در این شبکه ها عضویت دارند و روابط انسانی، نوع همکاری، وابستگی حرفه ای و بسیاری امور اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خود را در بستر این شبکه ها ایجاد یا دنبال می­ کنند. بنابراین به لحاظ گستره کاربری می­توان گفت در فضای شبکه های اجتماعی مجازی چیزی بیش از یک فضای اطلاعاتی جهانی وجود دارد. برخی معتقدند که یک «بافت اجتماعی» جدید در حال ساخته شدن است و نیاز دارد که ما فناوری را به منظور کارکردی کردن خدمات تحت وب به رسمیت بشناسیم(اندرسون،2006: 2). سایت های شبکه اجتماعی مطابق مطالعات بین المللی باعث ایجاد فرصت هایی برای کاربران می­گردد. طرفداران نظریه شبکه بر این باورند که وجود شبکه های اجتماعی به صورت حایلی در مقابل فشارهای درونی عمل می­ کنند به نحوی که با فراهم آوردن حمایت عاطفی، دوستی ها و فرصت هایی برای اعمال اجتماعی معناداری در قالب سرمایه اجتماعی اثر بسیار مهم و موثری بر عزت نفس افراد و افزایش توان مقابله با مشکلات و افسردگی ها دارد و در نهایت به احساس سلامت روانی افراد جامعه منجر می شود(توسلی و کلاریجانی، 1391: 92).  شبکه هایی که مبتنی بر فناوری وب2 فعالیت می­ کنند و با اجتماع گرایی مجازی نقش اساسی در معادلات رسانه ای جهان بازی می­ کنند. این وب سایت ها علاوه بر قابلیت شبکه سازی مجازی امکان استفاده از فرصت های مختلف در فضای اینترنت را اعم از جستجو، خواندن و به اشتراک گذاری اخبار، آپلود عکس و فیلم، نوشتن یادداشت ها و عضویت در گروه های مختلف تحرک سیاسی را فراهم کرده است و این امر باعث اقبال کاربران اینترنتی به شبکه های اجتماعی شده است. فضای مجازی بسته به ساخت های اجتماعی شکل می­یابد و رشد فناوری، همگرایی رسانه ای و مسائل مربوط به آن در شرایط اجتماعی گوناگون برون داده های متفاوتی داشته است(رحمانزاده و حقیقی، 1391: 134).  

 

شبکه های اجتماعی مجازی به لحاظ عمومیت یافتن در میان کاربران و با گستره وسیع جغرافیایی در درون مرزهای ملی تبدیل شدن به یک ارتباط خصوصی و شخصی و فارغ بودن از هر نوع کنترل از سوی مراجع قدرت را در جوامع به وجود آورده اند. شبکه های اجتماعی مجازی مکان هایی هستند که در آنها افراد فرصت پیدا می­ کنند تا خود را معرفی کرده و ویژگی های شخصیتی خود را بروز داده و با سایرین ارتباط برقرار کرده و در این محیط ها این ارتباطات را حفظ نمایند. این سایت ها به طور بالقوه ای چه در سطح روابط بین فردی و چه درسطح روابط اجتماعی توانایی ایجاد تغییرات اساسی در زمینه زندگی اجتماعی هر فرد را دارا می باشند. در اغلب موارد مهمترین تأثیر  اینگونه سایت ها را حفظ و ارتقای روابط گذشته می­دانند و از سویی منجر به ایجاد شکل گیری جدیدی از روابط بین فردی می شود. گرایش به سایت های شبکه های اجتماعی در تمام دنیا با سرعت قابل توجهی رو به رشد است که بر زندگی آنلاین و آفلاین کاربران اینترنتی آنچنان تأثیر گذار بوده اند که شکل های ارتباطات اجتماعی نیز در میان کاربران دگرگون شده است با توجه به قابلیت ها و امکانات هر یک از شبکه های اجتماعی و سرویس های ارائه شده توسط سایت ها اثرات آنها بر کاربران عمیق تر می­گردد و افراد بیشتر به سمت و سوی شبکه های مجازی گرایش می­ یابند به نحوی که گاهاً یک کاربر به طور همزمان در چند شبکه اجتماعی عضویت دارد آن هم به صورت فعال. جوانان به کمک شبکه های مجازی و وسایل ارتباطی نوین شیوه های متفاوتی را جهت حفظ رابطه ی خود با دوستان و آشنایان، برقراری رابطه های جدید و انتشار اطلاعات و اندیشه های خود پیدا کرده اند در حقیقت شبکه های مجازی بستر مناسبی را برای حفظ روابط آفلاین و روابط آنلاین و گسترش و بسط روابط در زندگی واقعی فراهم کرده اند.

 

به اعتقاد عاملی امروزه «فناوری ها و صنایع ارتباطات» به طور همزمان همه چیز را دستخوش تغییر کردند و به باز تعریف آنها پرداختند جامعه امروز به یمن صنعت همزمان ارتباطات در حال تجربه ی نوع تازه ای از شبکه ای شدن و شبکه ای بودن است. همزمانی با بی سیمی فناوری های ارتباطات و اطلاعات نوع تازه ای از جامعه شبکه ای را به وجود آورده است(عاملی، 1388: 5). بنابراین جذابیت شبکه های اجتماعی اینترنتی از یک سو و سهولت فعالیت در این دسته از جوامع از سوی دیگر سبب شده تا میزان حضور و عضویت در شبکه های مجازی افزایش یابد. کاهش فشار اجتماعی برای پیروی از قضاوت دیگران موجب می شود تا هر فردی امکان گزینش نحوه ی اظهار خود را داشته باشد و رفتاری کاملاً متفاوت از خود واقعی شان نشان دهد. بر اساس نظر جان سولر، افراد از آن رو شیفته‌ یک شیء یا فرد یا فعالیتی خاص می‌شوند که نیازی را در آنها ارضا کند. طبق این نظریه افراد با گرایش به شبکه‌های اجتماعی تا حدی نیازهای خود را برآورده می‌کنند. مثلاً افراد با کاوش در ابعاد فنی شبکه‌های اجتماعی مجازی، توانایی بالقوه‌ ذهنی خود را ابراز می‌کنند یا با ابعاد مختلف شخصیت خود که پیش از این پنهان بود، آشنا می‌شوند و عقاید و نیازهای هنری خود را بیان و به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا می‌کنند و… از سویی شبکه‌های اجتماعی محملی برای گریز از واقعیت و وسیله‌ای برای ارضای نیازهای روانی است. چنانچه برخی از کاربران شبکه‌ اجتماعی برای رهایی از تنش روزمره و ایجاد فراغت، به سمت این فضا می‌روند. شبکه‌های اجتماعی مجازی نیز می‌توانند اوقات خوشی را برای آنان فراهم کنند تا فرد بتواند ضمن برخورداری از این قابلیت، نگرانی‌ها و تنش‌های خود را با دوستان خود مطرح و در نهایت به‌گونه‌ای از طرف آنان حمایت اجتماعی دریافت کنند.

 

انتخابی بودن و همه جایی بودن این شبکه ها به کاربران این امکان را می دهد که بتوانند با یکدیگر در سراسر دنیا با هم ارتباط برقرار کنند و بر حسب ساعات کاری و آزادی خود می توانند در برنامه و فضاها شرکت کنند این امر ناشی از مجموعه کارکردها و نقش هایی است که ابزارهای ارتباطی برای کاربران  به ارمغان آورده اند. پیشرفت فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی در زندگی بشر سهم به سزایی داشته است و افراد به انگیزه خاص و برای پاسخگویی نیازی به سراغ شبکه های اجتماعی مجازی می روند. حال در این تحقیق سعی خواهد شد که در وهله اول عوامل اجتماعی موثر بر گرایش دانشجویان دانشگاه واحد تهران شرق را به عنوان روشنفکران جامعه بررسی کرد و در وهله بعدی با مرور تاریخچه شبکه های اجتماعی و ادبیات تحقیقی و بر اساس دیدگاه های ارتباطی و شبکه ای نقش هر یک از عوامل بدون جهت گیری بر میزان گرایش دانشجویان به انواع شبکه های اجتماعی مجازی را وارسی کنیم به طور مثال می خواهیم بدانیم آیا میزان آگاهیو سواد رسانه ای یا پایگاه اجتماعی کاربران بر میزان گرایش و حضور آنان در شبکه های مجازی تأثیر ی دارد یا نه؟ به طور کلی انگیزه اصلی کاربران از استفاده از انواع شبکه های مجازی(وایبر، لاین، وی چت، تانگو، اینستاگرام،تلگرام و….) چیست و بر میزان روابط و سرمایه ارتباطی و اجتماعی آنان در دنیای واقعی و مجازی چه تأثیری می­گذارد و یا چقدر اعتماد و احساس راحتی و صمیمت در شبکه های مجازی منجر به گرایش دانشجویان به شبکه های اجتماعی گردیده است؟ اینها سوالاتی می باشند که سعی گردیده در این تحقیق به آنها پاسخ داده شود.

 

• بیان مساله:

فضای مجازی دنیای وسیع و پیچیده‌ای است كه گروه‌ها و افراد مختلف با گرایش‌ ها، باور ها و اعتقادات گوناگون در آن زندگی می‌كنند. واژه «زندگی» در این فضا به اشتباه به كار نرفته است چرا كه این دنیا توأمان و همگام با دنیای واقعی و شاید بیشتر بر وجود آدمی و باورهایش اثر می‌گذارد. فضای مجازی مکانی است که فرد می تواند فعالیت های دنیای واقعی خود را وارد کند. از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است. از بین رفتن فاصله مکانی و افزایش بی سابقه توان انسان ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر فرایند هویت یابی جمعی افراد را دگرگون کرده است(منتظرقائم،231:1381). یکی از وجوه بارزی که فضای مجازی یا به طورخاص اینترنت و شبکه های مجازی را از سایر رسانه ها جدا کرده است، خصیصه تعاملی بودن در این فضا است که امکان مشارکت بیشتر مخاطب را فراهم ساخته است. تعاملی بودن در چند ویژگی نمود پیدا می­ کنند که، مهم ترین آنها عبارت اند از: پاسخگویی به کاربران، امکان اضافه کردن اطلاعات توسط کاربر و امکان جمع آوری اطلاعات می­باشد. وجود ایمیل برای پاسخگویی، وجود پیوندهایی برای ایجاد ارتباط فعال و سریع بودن پیوندها از جمله ابزارهای ایجاد تعامل است(یغمایی،43:1389). امروزه تعامل اجتماعی افراد به فضای مجازی کشیده شده است و ارتباطات مجازی بخش عمده‎ای از دلایل استفاده کاربران از این فضاست. ارتباطات مجازی عمدتاً در قالب مفهوم ارتباطات با واسطه کامپیوتری درک می‎شود. دامنه این ارتباطات مجازی از ایمیل، چت و وبلاگ‌نویسی فراتر رفته و شبکه‎هایی برای کاربرد همه اشکال ذکرشده به منظور داشتن تعاملات اجتماعی کامل‎تر و همه‌جانبه‎تر میان افراد ایجاد شده است؛ این اشکال جدید رسانه‎های اجتماعی نام دارند(خلقتنی، 1389 :1).  با اینکه عمر شبکه‌های اجتماعی از یک دهه تجاوز نمی‌کند، اما به تمامی ابعاد و عرصه‌های زندگی استفاده‌ کنندگانشان ورود کرده و شده عضوی تأثیر گذار در زندگی شخصی، کاری و خانوادگی‌شان. یکی از آسیب‌های این عضو جدید، خودمانی شدنش با ماست و اینکه همه‌جوره با او راحتیم.عادی شدن انتشار عکس‌های خصوصی و خانوادگی در شبکه‌های اجتماعی، موجب شده کسانی که اعتقاداتشان و یا فرهنگ و تربیت خانوادگی‌شان در ابتدا اجازه چنین کارهایی را به آنها نمی‌داد نیز به این سمت کشیده شوند. خسروی کارشناس مسائل اجتماعی معتقد است این اپیدمی سبب شده قبح وارد کردن نامحرم‌ها و غریبه‌ها به حریم خصوصی در بین جوان‌هایی که معتقدتر هستند نیز بشکند و آنها هم کم‌کم و رفته‌رفته به جمع منتشرکنندگان عکس خصوصی در شبکه‌های اجتماعی افزوده شوند. چراکه در غیر این صورت، متهم به داشتن افکار دگم و متحجرانه خواهند شد و از دایره دوستان و همسالانشان بیرون خواهند رفت(مهاجری،3:1392). فضاهای مجازی راه های ارتباطی ما با یکدیگر را تحت تأثیر  قرار داده است. اینترنت کاربران اینترنتی را دعوت می­ کند تا به تفکر، تجربه بازی، ‌فعالیت گروهی پرداخته و ارتباط های دیجیتالی خود را بازیابند به این ترتیب افراد از محدودیت خودهای جسمانی خویش رها شده از زمان و مکان فراتر می روند و قلمروی مشترکی برای خود و گروه شکوفایی می سازند. آنها در دنیای شبکه ای غرق شده، مبدل به مولفه ای سازنده از آن می شوند و بخش اعظم هویت خود را در مفهومی فرامتنی و نسبی از متصل بودن به دیگران به دست می آورند همچنین برای تجسم افکار و احساسات خود و تبدیل آنها به خود دیجیتالی اشتراکی و در عین حال همچنان شخصی از تکنولوژی اینترنتی استفاده می­ کنند(پور ضرابیان حقیقی،1390: 46-43).

 

در حقیقت شبکه های مجازی با انواع اطلاعات و امکاناتی در اختیار کاربران قرار می­دهد که گروه های مختلفی را با انگیزه های حرفه های و شغلی، دوست یابی، علایق مشترک در حوزه های مختلف در فضایی مجازی دور هم جمع می­ کنند. امروزه اغلب افراد یا اعضای خانواده های آنها درشبکه هایی نظیرلاین، وایبر، توییتر، وی چت و…. عضویت دارند. شبکه های اجتماعی مجازی همچون هر پدیده اجتماعی دارای اثرات مثبت(آموزش و یادگیری، رونق کسب و کار، انتشار سریع اطلاعات،افزایش مهارت ها، افزایش گروه های دوستی و تعاملات اجتماعی،سرگرمی) تأثیر ات منفی (ترویج اخبار و شایعات نادرست، وابستگی مجازی، کمرنگ شدن فرهنگ خودی و رونق یافتن فرهنگ جهان،کاهش تغییر ارزش های اخلاقی) است. در واقع فارغ از پیامدها و دیدگاه مثبت یا منفی نسبت به دنیای مجازی شبکه های اجتماعی مانند هر محصول تکنولوژی ارتباطی و اطلاعاتی بدون اجازه و به عنوان محصول وارداتی وارد خانه، محل کار و حتی در حوزه فردی و خصوصی ما وارد شده است. افراد به انگیزه های متفاوت وبرای دستیابی به هدف مشخصی حال سرگرمی یا اطلاعاتی و… عضو این شبکه های می شوند گاهاً این شبکه ها چنان با زندگی کاربران خود عجین می گردند که به عنوان عضوی از اعضای خانواده کاربران تبدیل می شوند. شبکه های اجتماعی آنلاین با از بین بردن مرزهای جغرافیایی و فاصله های زمانی و مکانی، آن چنان در میان وسایل ارتباطی جای خود را باز کرده که نه تنها جوانان بلکه همه افراد از گروه های سنی مختلف را به خود جذب کرده و هر روز با گسترش روز افزون اینترنت بیشتر از روزهای گذشته اثرات استفاده از آن برای همگان مشخص می شود و به طور مداوم رو به رشد است.

 

چنانکه از دیدگاه عاملی، شبکه ای شدن جامعه امروز، معنای همه چیز و هر چیزی را مورد باز اندیشی قرار داده و مفاهیم تازه ای را نیز ایجاد کرده است. اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و حتی مفاهیم عام تری همچون مکان و زمان نیز در این فرایند دگرگون شده یا همچنان در حال دگرگونی هستند و معانی و تعاریف نو و جدیدی به خود گرفته اند(عاملی، 1388: 4). این تحقیق به دنبال یافتن عوامل اجتماعی موثر بر گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های مجازی می باشد که از این تحقیق دو سوال اساسی منتج می­گردد: 1- میزان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی چقدر است؟2- عواملی اجتماعی که منجر به گرایش جوانان به شبکه آنلاین می شود کدامند. در حقیقت این تحقیق در پی آن است که بداند آیا میزان اعتماد به شبکه های مجازی یا احساس صمیمت در بین اعضای شبکه، سرمایه اجتماعی و روابط کاربر در دنیای واقعی و مجازی و سطح آگاهی کاربران از امکانات و خدمات شبکه های مجازی آیا در میزان یا گرایش به استفاده از شبکه های مجازی تأثیر  دارد یا نه؟

 

1-3-     اهمیت وضرورت پژوهش :

 

جهان انسانی به موازات پیشرفت و بهره مندی از فناوری نوین ارتباطات و اطلاعات و شکل گیری شبکه های اجتماعی مجازی، با سرعت و پرشتاب، در حال گذار به یک جامعه ی شبکه ای است. شبکه های اجتماعی به مثابه پدیده ای نوین از نسل جدید وب، توانسته است با بهره گیری از فناوری های نوین ارتباطی،آرمان های انسانی را در همه ی حوزه ها گسترش دهد  به طوری که با توجه به برخورداری از ظرفیت های مناسب، شرایط را برای توسعه در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایجاد می­ کنند. شبکه های اجتماعی مجازی با اتکای به ظرفیت فرامتنی خود از گردآوری، ساماندهی، ذخیره سازی و نشر اطلاعات در اشکال صوت، تصویر و متن و رقم متنی بر ابزار رایانه ای و مخابراتی بهره می برند(اکبری تباری،1391: 3). کاستلز معتقد است که، فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی به همه فضاهای اجتماعی، سازمانی و فردی در جوامع بشری وارد شده و شیوه زندگی روزمره، کار و معرفت او را به درجات گوناگون تحت تأثیر  قرار داده اند. برخورداری از این فناوری ها، به مثابه وقوع یک چرخش پارادایمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان است که در آن حتی مفاهیم کهن نیز با هندسه معرفتی جدیدی قابل شناخت هستند. به تعبیر کاستلز فناوریهای نوین اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبکه های جهانی به همدیگر پیوند می دهند، همه ساختارها و فرایندهای مادی و معنوی بشری دگرگون می شوند(کاستلز، 1380: 48). در جامعه جدید، اطلاعات تکنولوژی عاملان اجتماعی هستند که در تمامی عرصه های زندگی مردم (کاربران تکنولوژی) رسوخ کرده است و  اطلاعات تنها  کالایی است که در اقتصاد حرف اول را می­زند که در  اختیارکشورهای قدرتمند است.

 

این پیشرفت بستری مناسب برای دستیابی عموم مردم به اطلاعات علمی، صنعتی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و غیره فراهم ساخته و فوائد و آثار بسیار زیادی در زمینه های گوناگون داشته و پیشرفت های علمی و تحقیقاتی زیادی به همراه داشته است. در عین حال سوء استفاده از این امکانات ارزشمند مخاطرات و پیامدهای جدی در زمینه های مختلف از جمله نقص حریم شخصی را در پی داشته است. نگرانی انسان ها از تجاوز دیگران به حریم شخصی را در پی داشته است. نگرانی انسان ها از تجاوز دیگران به حریم شخصی و دستیابی آنان به اطلاعات شخصی ایشان یا نظارت بی مورد بر اعمال و رفتار با تفکرات آنها موجب سلب آسایش، آرامش و امنیت ایشان می شود(محسنی و همکاران،74:1385). افراط در استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی روابط چهره به چهره را کاهش می­دهد و روابط عاطفی و اجتماعی  و خانوادگی را سست تر می­ کند. زمانی را که کاربران صرف ارتباط با لاین می­ کنند به قیمت از دست دادن زمان برای سایر فعالیت­های اجتماعی است. شبکه های مجازی تجربه­ای مجازی را صرف نظر از فرهنگ زندگی آف لاین در اختیار ما می­نهد.خرید، سفر، کار همگی در خانه انجام می­ شود حتی می­توانید درمان خود را نیز در خانه ببینید. تغییر مسیر زندگی از فضای واقعی به فضای مجازی منجر به تغییر الگوی فکری و رفتاری افراد به خصوص جوانان می­گردد. تأثیر ات متفاوت و سریع این تکنولوژی بر تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی بی­تردید در راستای تغییر و تکمیل یا تخریب این ابعاد می­باشد. اهمیت پرداختن به این موضوع زمانی دو چندان می­گردد که در کشور ما بخش عظیمی از کاربران آن را جوانان تشکیل می­دهد. جوانان به عنوان پتانسیل و سرمایه اجتماعی جامعه محسوب می­شوند که تغییرات اجتماعی و فرهنگی این نسل منشأ دگرگونی دیگر ابعاد جامعه می­باشد. در این تغییرات نقش تعیین کننده ­ای بر کیفیت تعامل و ارتباطات و نظم اجتماعی دارد. اثرات نامطلوب شبکه های مجازی بر روابط یا حتی فردگرایی افراد همچون استفاده از آن اینترنت آنچنان مشهود نیست شاید به ظاهر شبکه های مجازی باعث روابط فردی هم شود اما تنها در حالت کیفی. آنچه درباره این وسیله ارتباطی حائز اهمیت است برخورداری آن نمی ­باشد بلکه نحوه استفاده از آن است. پرداختن به موضوع میزان گرایش و استفاده از شبکه های  اجتماعی مجازی در بین دانشجویان باعث می شود تابه تصویر تمام نمایی از انگیزه و علت گرایش جوانان به شبکه های مجازی دست یابیم و به این طریق خلاء اطلاعاتی و امکاناتی را تا حدودی سازمان دهیم و دریابیم که چگونه در یک دوره کوتاه زمانی توانسته چنین کاربران جهانی رابه خود معطوف کند.

 

1-4-اهداف تحقیق:

 

1-4-1- هدف کلی:

 

تعیین و شناسایی عوامل اجتماعی موثر به گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

 

1-4-2- اهداف  جزیی:

 

1. تعیین و شناسایی رابطه سرمایه اجتماعی با گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

 

1. تعیین و شناسایی رابطه اعتماد به شبکه با گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

 

1. تعیین و شناسایی رابطه احساس صمیمیت با گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

 

1. تعیین و شناسایی رابطه آگاهی از شبکه ها با گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

 

1. تعیین و شناسایی رابطه پایگاه اجتماعی با گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی

1-5- سوالات تحقیق:

 

1-5-1- سوال اصلی:

 

 عوامل  اجتماعی موثر بر گرایش دانشجویان واحد تهران شرق برشبکه های اجتماعی مجازی کدامند؟

 

1-5-2- سوالات فرعی:

 

1. آیا بین سرمایه اجتماعی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد؟

 

1. آیا بین اعتماد به شبکه های مجازی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد؟

 

1. آیا بین میزان احساس صمیمیت در شبکه های مجازی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد؟

 

1. آیا بین میزان آگاهی از شبکه های مجازی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد؟

 

1. آیا بین پایگاه اجتماعی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد؟

 

• فرضیات تحقیق:

1- بین سرمایه اجتماعی  و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد.

 

2- بین اعتماد به شبکه های مجازی  و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی  رابطه وجود دارد.

 

3- بین احساس صمیمیت در شبکه های مجازی  و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد.

 

4- بین آگاهی از شبکه ها  و  میزان گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد.

 

5- بین پایگاه اجتماعی و گرایش دانشجویان واحد تهران شرق به شبکه های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد.

 

1-7-تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیر های پژوهش:

 

1-7-1-تعریف مفهومی شبکه اجتماعی مجازی:

 

 شبکه اجتماعی یک ساختار متمرکز اجتماعی از گره ها می باشد که اغلب به عنوان فرد یا سازمان تشکیل شده است. این گروه ها، توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی به هم متصل می شوند. در تحلیل شبکه های اجتماعی گره ها، همان افراد درون شبکه ها هستند و رشته ها، روابط میان آنها است. در واقع یک شبکه اجتماعی نگاشتی از تمام رشته های مربوط میان گره ها است(احسان پوری و عقیلی، 1389: 30). شبکه اجتماعی مجازی زنجیره ای از ارتباطات و گره های شبکه اجتماعی یا حضور غیر فیزیکی افراد در یک محل مجازی است. در شبکه اجتماعی مجازی ارتباط افراد و سازمان ها یا گروه ها رو در رو و بدون واسطه نیست بلکه به ابزاری به نام اینترنت بستگی دارد. این روزها وقتی صحبت از شبکه اجتماعی در اینترنت می شود در واقع در حال صحبت از نوع مجازی و غیر قابل لمس شبکه ای از ارتباطات انسانی هستیم(فرجی، 1391: 3).

 

1-7-1-1-تعریف عملیاتی شبکه اجتماعی مجازی:

 

 

 

برای سنجش میزان استفاده از شبکه های مجازی(وایبر، وی چت، تانگو، لاین و…) از سوال باز استفاده می شودکه منظور مدت زمان استفاده در روز و مدت زمان آشنایی با شبکه مجازی ومیزان استفاده از انواع شبکه هاست.

 

1-7-2- تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی:

 

سرمایه اجتماعی شبکه بر منابع ابزاری و حمایتی موجود در شبکه ها که از طریق دستیابی به پیوندهای اجتماعی در دسترس فرد قرار می­گیرند و از این طریق فرد می تواند به طیف وسیعی از حمایت های گوناگون دسترسی یابد، اطلاق می گردد. سرمایه اجتماعی در سه بعد ویژگی‏های ساختی، ویژگی‏های تعاملی و ویژگی‏های کارکردی شبکه مورد بررسی قرار گرفته است. در بعد ساختی سرمایه اجتماعی شبکه، اندازه شبکه و ترکیب شبکه مطرح می‏شود كه شاخص‏های این بعد می‏باشد. منظور از اندازه شبکه، تعداد افرادی است که فرد به طور غیررسمی در شبکه روابط خود با آن‏ها در تعامل و ارتباط است.منظور از ترکیب شبکه، نسبت‏های مختلف هر یک از اعضا در شبکه فردی می‏باشد که این متغیر از تعدادخویشاوندان دور و نزدیک، دوستان، همسایگان و همکاران ساخته شده است. در بعد تعاملی، فراوانی تماس افراد، شیوه تماس آن‏ها با هم و صمیمیت در رابطه به عنوان شاخص‏ها و مولفه‏های این بعد مطرح می‏باشند. منظور از فراوانی تماس، دفعات ارتباطی است که افراد با هر یک از اعضای شبکه خود دارند و اینکه هر چند وقت یکبار با آن‏ها در تماس و ارتباط می‏باشند. منظور از شیوه تماس، روش برقراری ارتباط با اعضای شبکه (شیوه‏های تماس رودررو و حضوری،تلفنی و اینترنت) و میزان برقراری ارتباط با اعضای شبکه مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در بعد کارکردی سرمایه همان حمایت های دریافتی از اعضای شبکه و ارائه حمایت به آنها در قالب 4 نوع حمایت عاطفی، مشورتی، مصاحبتی، عملی و اطلاعاتی است (باستانی و صالحی هیکویی، 1386: 77).

 

 به اعتقاد کلمن سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنشگر اجازه می دهد تا با بهره گرفتن از آن به منابع خود دست یاید. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، مجازی اطلاع رسانی، هنجارها و ضمانت اجراهایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می شوند(کلمن، 1383: 301-300).

 

1-7-2-1-تعریف عملیانی سرمایه اجتماعی:

 

 بر اساس تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی را در سه بعد ویژگی‏های ساختی(تعدادخویشاوندان دور و نزدیک، دوستان، همسایگان و همکاران)، ویژگی‏های تعاملی(شیوه و فراوانی تماس) و ویژگی‏های کارکردی شبکه  و بعد کارکردی(حمایت های دریافتی از اعضای شبکه و ارائه حمایت در4بعدعاطفی، مشورتی، مصاحبتی، اطلاعاتی) در سطح رتبه ای و در قالب طیف لیکرت (خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) مورد سنجش قرار می گیرد.

 

1-7-3- تعریف مفهومی آگاهی:

 

آگاهی و سواد رایانه ای علم و توانایی شخص برای استفاده از رایانه ها و فناوری موثر می باشد. سواد رایانه ای همچنین ترجیحا به سطحی اطلاق می گردد که به راحتی بعضی افراد می توانند از برنامه های رایانه ای و قابلیت های دیگری که با رایانه ها ارتباط دارند استفاده نمایند و مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد، با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو دراین منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد(محمدی، 1388: 21). میزان آگاهی با بهره گرفتن از میزان توانایی استفاده از شبکه های مجازی و تولید پیام و آشنایی با نحوه کارکردها وآسیب ها و فواید شبکه های مجازی مد نظراست.

 

1-7-3-1- تعریف عملیاتی آگاهی:

 

سنجش آگاهی همان اندازه گیری توانایی و میزان آشنایی کاربران با انواع ترفندها و امکانات شبکه های مجازی(نحوه دانلود فیلم، آهنگ، عکس و کامنت گذاری، آشنایی با قابلیت و توانایی شبکه نحوه دخیره کردن و به اشتراک گذاری اطلاعات، آشنایی با فواید خدمات الکترونیک و مضرات استفاده از این شبکه و صاحبان اصلی آن) در قالب طیف لیکرت (خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) مورد سنجش قرار می گیرد.

 

1-7-4- تعریف مفهومی صمیمیت بین اعضای شبکه:

 

منظور از صمیمیت رابطه، احساس نزدیکی و خودمانی شدن با اعضای شبکه است(باستانی و صالحی هیکویی، 1386: 77).

 

1-7-4-1- تعریف عملیانی صمیمیت بین اعضای شبکه:

 

احساس صمیمیمت در شبکه های مجازی بر حسب راحتی دربیان عقاید و مشکلات و احساس آرامش و خودمانی بودن از در کنار هم بودن در شبکه مجازی که آنها را در بخش های مختلف زندگی شریک می کنند و در قالب طیف لیکرت (خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) مورد سنجش قرار می گیرد.

 

1-7-5- تعریف مفهومی اعتماد:

 

 اعتماد مفهومی است که در فرایند روابط اجتماعی بین افراد شکل می­گیرد. آنتونی گیدنز اعتماد را به عنوان اطمینان با اتکاء بر ماهیت یا شخصی یا صحت گفته ای تعریف می­ کند(حیدرآبادی، 1390: 53). جانسون عناصر تشکیل دهنده اعتماد را صراحت و باز بودن سهیم کردن پذیرش حمایت تمایلات همکاری جویانه و رفتار مبتنی بر اعتماد می داند

 

1-7-5-1- تعریف عملیانی اعتماد:

 

میزان اعتماد به شبکه های اجتماعی در قالب سه بخش 1- صداقت(به نظر من هیچ چیز بهتر از راستی نیست حتی اگر به ضررت  آدم تمام شود/در این فضا افراد خود واقعی را بدون تظاهر و ترس ابراز می کنند/در این فضا می توان خود همانگونه که دوست داری (خودآرمانی) نمایش داد)و2-صراحت(آدم باید رک و پوست کننده حرف بزنه تا اینکه از این شاخه به آن شاخه بپره/آدم اگر در این فضا بدون رو دربایستی(روراست ) حرف دلشو بزنه فکر میکنند احمق  و بی کلاس است/من هرگز جرات نکردم حرفمو به خانواده ام بزنم اما در این فضا به راحتی بیان می کنم/در این فضا اگر از چیزی خوششم  نیاد خیلی راحت نظرم  را به دیگران ابراز می کنم/در این فضا می توان به اشتباهات اعتراف کرد ) .3-اطمینان(آدم باید در زندگی فقط به فکر خودش متکی باشد/اگر برای من کاری پیش آید ونتوانم انجام دهم حاضر نیستم ان را به شخص دیگری بسپارم/حاضر نیستم اطلاعاتم و عکس هایم را در این فضا قرار دهم) در سطح ترتیبی بر اساس طیف لیکرت (کاملا موافقم، موافقم، بی نظر، مخالفم و کاملا مخالفم)می سنجیم.

 

1-7-6- تعریف مفهومی پایگاه اجتماعی:

 

پایگاه اجتماعی پایگاهی است كه فرد در میان یک گروه دارد. یا به مرتبه اجتماعی- اقتصادی یک گروه در مقایسه با گروه‏های دیگر گفته می‏شود. به بیان دیگر، موقعیتی كه یک فرد یا خانواده با ارجاع به استانداردهای میانگین رایج درباره ویژگی‏های فرهنگی، درآمد مؤثر، دارایی‏های مادی و مشاركت در فعالیت‏های گروهی ـ اجتماعی به دست می‏آورد(کوئن، 1373: 240). از دیدگاه وبر پایگاه را برآوردی مثبت یا منفی از احترام یا پرستیژ پذیرفته شده از سوی افراد یا موقعیت‏ها تعریف كرده‏اند. پایگاه، بازتاب دهنده عواملی هم‏چون منشأ خانوادگی رفتار، تحصیلات و ویژگی‏های مشابه است كه دست‏یابی به آن‏ها یا از دست‏دادنشان سخت‏تر از به دست آوردن یا از دست دادن ثروت اقتصادی است(همان، 245). پایگاه اجتماعی در اصطلاح مشخص کننده:1) وضع فرد یا گروه در یک نظام اجتماعی است، با انتظار متقابل عمل از دارندگان وضعی دیگر در چارچوب یک ساخت واحد 2) مقام فرد یا گروه است با توجه به توزیع ‌شان در یک نظام اجتماعی و در مواردی تلویحا با در نظر گرفتن چگونگی توزیع حقوق، مسئولیت‌ها، قدرت و اقتدار در چارچوب همان نظام، نظیر اصطلاحاتی چون پایگاه بالا، پایین و …(ساروخانی، 1380: 794-790).

 

1-7-6-1-  تعریف عملیاتی پایگاه اجتماعی:

 

شاخص پایگاه اجتماعی از ترکیب 2 متغیر تحصیلات، منزلت شغلی فرد و والدین یا همسر سنجیده می شود. تحصیلات در قالب سوال باز در سطح اسمی بعد به شکل رتبه ای و منزلت شغلی بر اساس وضعیت شغلی و رده بندی شغلی  فرد و سرپرست او سنجیده می شود و سپس بار ارزشی آن را مشخص می کنیم.