وبلاگ

:

     عصری که در آن زندگی می‌کنیم عصر دگرگونی‌های متعدد و متنوع و عرصه‌ی خرد ورزی و پویایی اندیشه‌هایی است که بتوانند راه روشن گسترش و شکوفایی را فراهم آورند و تصویری گویا از آینده‌ی درخشان علم و دانش عرضه نمایند. لازمه این تلاش، تربیت انسان‌هایی است که خود به خوبی محیط پیرامونشان را بشناسند و با رویکردهای علمی روز آشنا باشند. که در این راستا آموزش و پرورش نقش خود را به عنوان عامل اساسی در سرشتن آینده افراد ایفا نموده است. زیرا آموزش و پرورش باید انسان‌ها را برای همساز شدن با تغییر و تبدیل، این خصیصه بارز هزاره‌ی سوم آماده سازد. دست یابی به آموزش و کیفیت بخشی به آن، آموزش در همه‌ی مکان‌ها و زمان‌ها و حفظ محیط زیست، بهداشت، دموکراسی، حقوق بشر و خلاصه دست یابی به حقوق انسانی همه‌ی افراد به ویژه در کشورهای عقب نگه داشته شده و در حال توسعه، سازمان بین المللی یونسکو را بر آن داشته است تا برنامه‌ی ملی آموزش برای همه را برای دستیابی انسان‌ها به موارد یاد شده تدارک ببیند و از طریق تعهدات جهانی حکومت‌ها را ملزم به تلاش در راستای این اهداف نماید.

 

     مقطع ابتدایی پایه و شالوده‌ی نظام آموزش عمومی کشور است و افراد تحت تعلیم این مقطع در آینده کشور تاثیر شگرف خواهند داشت. در برنامه ملی آموزش برای همه، نیز اساس و مبنای برخورداری از سواد، تکمیل تحصیلات این مقطع برای افراد می‌باشد. لذا بررسی کارایی آن نیز خالی از اهمیت نخواهد بود.و تحقیق در این زمینه نتایج ذیل را درپی خواهد داشت  :

 

1- نمایان ساختن جایگاه نظام آموزشی در جهان 2- کمک کردن به پژوهندگانی که در این باب تمایل به پژوهش دارند، به طوری که به آنان این امکان را می‌دهد که با شناخت و سرعت بیشتری مصالح کار و اطلاعات مورد نیاز خود را فراهم آورند و کار تحقیق را شروع کنند و بر حسب هدف و زمینه‌ی کار، از این اطلاعات بهره گیرند. چه بسا این اطلاعات آنان را از مطالعه‌ی بعضی کتب بی نیاز کند یا به عکس به مطالعه‌ی کتاب‌های دیگر رهنمون سازد و مصالح تازه‌ای در اختیار آن‌ ها بگذارد.

 

 

 

• بیان مسئله:

     درجهان امروز، آموزش و پرورش کلید رشد و توسعه‌ی کشورهاست. و این در صورتی محقق خواهد بود که به رشد و توسعه‌ی همه جانبه و از جمله به زیر ساخت‌های آن توجه شود. اولین ساختار رسمی نظام آموزش و پرورش  در کشور ما دوره یا مقطع آموزش ابتدایی می‌باشد. این سطح از آموزش، با توجه به رشد و تربیت و تکوین شخصیت انسان‌ها در دوره کودکی- 6تا10سالگی- دوره مهمی است( عصاره، 1386).

 

     اهمیت این مقطع آموزشی به عنوان یک خرده سیستم، شناخت موقعیت کنونی، تعیین اهداف و ارزیابی عملکرد آن جهت سنجش موفقیت برنامه‌ها و هم چنین برنامه‌ریزی جهت افزایش اثر بخشی در آینده و کیفیت آموزشی، بر کمتر کسی پوشیده است. لذا در چند سال اخیر، کیفیت آموزشی به طور جدی در اکثر کشورهای در حال توسعه و بسیاری از کشورهای توسعه یافته مورد سؤال واقع شده است. این مسئله فقط دغدغه والدین، معلمان و کارفرمایان نبوده، بلکه سیاست گزاران و برنامه ریزان نیز نگران این مسئله هستند. این عبارت به خوبی نمایان گر مسئله و اهمیت گسترش مطالعات در خصوص کارایی نظام‌های آموزشی است و مشخص می‌سازد که این موضوع به صورت یک مسئله مهم جهانی مطرح است.

 

     نظام آموزش و پرورش به زعم گلابی(1368)، در جوامع امروز به مثابه عامل اصلی و مؤثر در تحولات اقتصادی- اجتماعی وظیفه اساسی خود را بر آموزش و پرورش همه جانبه فرد و شکوفایی و رشد استعدادهای کلیه افراد جامعه و تربیت نیروی کار ماهر و متخصص و انتقال ارزش‌های فرهنگی و علمی و فنی متمرکز نموده است. از جمله اهداف کیفی نظام تعلیم و تربیت از نظر صاحب نظران (محسن پور، 1389)، افزایش کارایی در همه سطوح و انواع آموزش‌ها می‌باشد. پس لازم است اطلاعات و داده‌ها در این خصوص فراهم گردد و با ارائه تصویری روشن و واضح از وضع موجود نظام آموزشی، با بهره گرفتن از شاخص‌ها و معیارهای مربوط به تهیه یک برنامه توسعه، و گذراندن وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب اقدام کرد. با توجه به این که نظام آموزش و پرورش خیل کثیری از جمعیت کل کشور را زیر پوشش قرار می‌دهد، بدون برنامه ریزی نمی‌تواند از کارایی درونی و بیرونی برخوردار شود و در جهت بهبود بخشیدن به فعالیت‌هایش گام بردارد. از این رو به کارگیری شیوه‌های برنامه‌ریزی (مشاوران یونسکو،1379) امری اجتناب ناپذیر است. در این اثنا ارزیابی کارایی درونی، یکی از شیوه‌های برنامه‌ریزی است، که از طریق گردآوری داده‌های نرم و سخت در باره اثربخشی آن چه برنامه ریزی کرده‌اند، قضاوت می‌کند. آن چه باید تغییرکند و آن چه باید ادامه یابد، را مشخص می‌کند( کافمن وهمکاران، 1387).

 

     مشاوران یونسکو(1379)، کارایی را اصطلاحی دانسته‌اند که برای توصیف داده‌ها و ستاده‌ها به کار می‌رود و اساسا” با توجه به بازده حاصل از یک نظام در مقایسه با درون داد آن محاسبه می‌شود. در تحلیل‌های نظام آموزشی علاوه بر جنبه كمّی باید جنبه‌های كیفی از جمله نحوه یادگیری و موفقیت دانش آموزان در درون نظام باید مد نظر قرار گیرد كه تلفیق این دو« كارآیی درونی نظام» نامیده می‌شود. از آن جا که نظام آموزشی اهداف کوتاه مدت و بلند مدت دارد، کارایی نظام آموزشی از نظر درونی و برونی مطرح می‌شود. کارایی درونی نظام آموزشی طی سال و در پایان مقطع آموزشی و با توجه به اهداف تعیین شده مشخص می‌شود و منظور از کارایی درونی این است که دریابیم با توجه به امکانات، منابع و مدت زمانی که برای تحصیل دانش آموزان در هر پایه تحصیلی در نظر گرفته شده است، نحوه‌ی عبور دانش آموزان به چه صورت است، و از لحاظ اقتصادی چه تاثیری بر بازده نظام آموزشی دارد. برای سنجش کارایی نظام آموزشی از شاخص‌های گوناگون استفاده می‌شود. صراف اسماعیلی(1371)، شاخص را میزانی می‌داند که اگر در تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و ارزشیابی مورد توجه قرار نگیرد باعث از هم پاشیدگی برنامه ریزی می‌گردد.

 

     با وجود پیشرفت‌هایی که نظام‌های آموزشی در دهه‌ های پایانی قرن بیستم در توسعه فعالیت‌هایشان و تحت پوشش بردن لازم التعلیم‌ها و واجدین شرایط استفاده از خدمات آموزشی داشته‌اند، شاخص‌ها یا نشانگرهایی که حاکی از عملکرد فعالیت‌های آموزشی می‌باشند، در حوزه‌های برابری فرصت‌های دستیابی به آموزش، وضعیت سواد، کیفیت آموزش، آموزش‌های مادام العمرو… وضعیت نگران کننده‌ای را به ویژه در کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهند. آسیب شناسی نظام‌های آموزشی( موسوی، 1383) به منظور بررسی عوامل به وجود آورنده‌ی این وضعیت حاکی از آن است که مهم‌ترین عامل، حاشیه‌ای شدن فعالیت‌های آموزشی در مقایسه با فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی است. هم چنین ایجاد تغییرات قابل توجه در نشانگرهای آموزشی(حتی در کشورهای توسعه یافته) نیز مستلزم تغییر برخی زیر ساخت‌های عملکردی نظام‌های آموزشی و فعالیت‌های مربوط به آن می‌باشد.

 

     بدین ترتیب عمده کردن مسائل آموزش و پرورش و ضرورت بسیج امکانات عمومی یک کشور برای حل معضلات آموزشی و ارتقاء کارکردهای آن، تفکرایجاد هسته‌های آموزش برای همه را به وجود آورد و تمامی کشورهای عضو یونسکو متعهد شدند تا در زمینه توجه به گروه‌های هدف، فعالیت‌های آموزشی و ارتقاء کیفیت فعالیت‌ها همکاری نمایند. براین اساس کنفرانس آموزش برای همه در سال  1369 (1990میلادی) در جامتین تایلند به همت پنج سازمان بین المللی یونسکو، یونیسف، صندوق جمعیت سازمان ملل، بانک جهانی و برنامه عمران ملل متحد با هدف گسترش سواد در جهان، افزایش فرصت‌های یادگیری برای همگان و بهبود کیفیت یادگیری برگزار شد و شاخص‌هایی نیز برای آن تعیین گردید. سپس در اردیبهشت 1379 مصادف با2000 میلادی در داکارسنگال، سران و وزیران آموزش و پرورش کشورها، جملگی متعهد شدند که با بسیج تمامی توان خود، در راه دست یابی به اهداف این اعلامیه بکوشند و تا سال 1394(2015میلادی) تمامی مفاد آن را در کشورهای خود جامه‌ی عمل بپوشانند (سند ملی آموزش برای همه،83).

 

 

 

• اهمیت و ضرورت تحقیق:

     مهمترین عامل از میان عوامل متعدد توسعه منابع انسانی، آموزش است زیرا، بر سایر عوامل نیز تاثیر فراوان دارد. ژاک هلک(1371) در این باره می‌گوید: منابع نیرو با یکدیگر مرتبط بوده و به هم وابسته‌اند. اما، آموزش شالوده و بنیان سایر منابع شمرده می‌شود، و عامل اساسی در بهبود تغذیه و بهداشت، حفظ محیط زیستی با کیفیت بالا، بهبود ذخیره نیروی کار و حفظ و ارتقای مسئولیت پذیری، توسعه سیاسی و اقتصادی است.

 

     امروزه آموزش و پرورش به عنوان یکی از سیستم‌های جامعه و متولی اصلی امر آموزش، نقش مهمی در فرایند توسعه دارد، و با توجه به سرمایه گذاری در آموزش و پرورش انتظار می‌رود دانش آموزانی که وارد یک مقطع تحصیلی می‌شوند بدون تاخیر طی یک زمان معین آن دوره را با موفقیت به پایان برسانند. اما این آرزو هیچ گاه صد در صد محقق نشده و تعداد زیادی از دانش آموزان قبل از اتمام دوره دچار افت، مردودی و یا شکست تحصیلی می‌شوند که وقوع هر یک از موارد ذکر شده خسارت اقتصادی عظیمی برای کشورهاست. لذا سازمان تربیتی علمی و فرهنگی ملل متحد( یونسکو) از همان اوان تاسیس، کوشش‌هایی را در جهت تعمیم آموزش و پرورش و ریشه کنی بی سوادی در کشورهای در حال توسعه آغاز نمود و با ارائه کمک‌های فنی و مشورتی به کشورها و برگزار ی کنفرانس‌ها و دوره‌های کار آموزی، زمینه‌ی استفاده از فنون و روش‌های برنامه ریزی در کشورهای مختلف را فراهم نمود که برنامه‌ی ملی آموزش برای همه از این نمونه است. اجرای برنامه ملی آموزش برای همه باعث برنامه ریزی برای یک مشارکت فراگیر در کشور می‌گردد که علت بسیاری از تحولات مثبت در کشور، همگام با سایر کشورهای هدف خواهد شد. و به تبع آن حساسیت مسئولان و برنامه ریزان ارشد چه در سطح ملی و چه در استان‌ها را برانگیخته و به جذب بودجه کلان جهت صرف در مدارس منجر خواهد شد. و در قدمی فراتر جایگاه نظام آموزشی کشور را در بین نظام‌های آموزشی کشورهای جهان مشخص می‌سازد. فقدان چنین برنامه‌ی منسجمی باعث می‌شود که سه شاخص عمده یعنی سواد آموزی و پوشش تحصیلی و سهم دختران در مناطق مختلف کشور افت نموده و رتبه‌ی کشور را نیز در مقایسه با کشورهای دیگر دچار افت نماید. لذا بررسی کارایی مقاطع مختلف تحصیلی( در این پژوهش مقطع ابتدایی) آن هم در مقایسه با شاخص های یک برنامه بین المللی ودر استان محرومی همانند ایلام که چنین تحقیقاتی کمتر در آن صورت گرفته است، ضروری به نظر می‌رسد. تا با تشخیص کم و کاستی‌های این مقطع از نظام آموزشی، مسئولان از کارایی و میزان شاخص‌های آن اطلاع دقیق یافته و در جهت بهبود وضع موجود و رفع موانع به برنامه ریزی بپردازند.

 

 

 

• اهداف پژوهش

1-4-1) هدف اصلی پژوهش:

 

      هدف اصلی این پژوهش، بررسی کارایی درونی مقطع آموزش ابتدایی استان ایلام طی سال‌های 1384 تا 1389 در مقایسه با اهداف پیش بینی شده در سند استانی برنامه ملی آموزش برای همه می‌باشد. در همین رابطه اهداف دیگری نیز مد نظر است که به اختصار بدین شرحند:

 

 

 

1-4-2) اهداف جزئی پژوهش:

 

الف) تعیین میزان شاخص‌های نتایج امتحانات( نرخ قبولی، مردودی و ترک تحصیل) مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و مقایسه آن‌ ها با اهداف برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظر.

 

ب) تعیین میزان شاخص‌های جریان دانش آموزی (نرخ ماندگاری، نرخ فارغ‌التحصیلی، میانگین طول تحصیل، نسبت اتلاف و ضریب کارایی) مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و انطباق میزان آن‌ ها با پیش بینی های برنامه ملی آموزش برای همه در این شاخص‌ها طی دوره مورد بررسی.

 

ج) تعیین میزان شاخص‌های ترکیب دانش آموزی (نرخ رشد دانش آموزان، سهم دانش آموزان دختر و پسر، سهم دانش آموزان شهری و روستایی، سهم دانش آموزان غیر انتفاعی) مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و مقایسه آن‌ ها با اهداف برنامه ملی آموزش برای همه استان، طی دوره مورد نظر.

 

د) برآورد میزان شاخص پوشش تحصیلی ظاهری ( پوشش ظاهری) مقطع ابتدایی استان ایلام و مقایسه آن با میزان پیش بینی شده در سند برنامه ملی آموزش برای همه طی دوره مذکور.

 

هـ) تعیین میزان شاخص‌های منابع انسانی( نسبت دانش آموز به معلم، معلم به کلاس دایر و میزان سطح تحصیلات معلمان) مدارس مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و مقایسه آن‌ ها با میزان پیش بینی‌های برنامه ملی آموزش برای همه در استان طی دوره مورد بررسی.

 

ی) تعیین میزان شاخص‌های فضای آموزشی(تراکم دانش آموز در کلاس دایر، تراکم کالبدی، سرانه فضای آموزشی و ضریب بهره برداری از کلاس فیزیکی) مقطع آموزش ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و مقایسه آن‌ ها بامیزان پیش بینی شده این شاخص‌ها در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد بررسی.

 

 

 

1-5) سؤالات پژوهش:

 

• میزان نرخ قبولی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه
• 
•  استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ مردودی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ ترک تحصیل مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ ماندگاری مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ فارغ التحصیلی پایه پنجم مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ میانگین طول تحصیل مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نسبت اتلاف مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ ضریب کارایی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ رشد دانش آموزان مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ سهم دانش آموزان به تفکیک پسر و دختر مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ سهم دانش آموزان روستایی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ سهم دانش آموزان غیر انتفاعی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ پوشش ظاهری تحصیلی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ نسبت دانش آموز به معلم مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ نسبت معلم به کلاس دایرمقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ سطح تحصیلات معلمان مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ تراکم دانش آموز در کلاس دایر مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ تراکم کالبدی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ سرانه فضای آموزشی مقطع ابتدایی آموزش وپرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

• میزان نرخ ضریب بهره برداری از کلاس فیزیکی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام در مقایسه با نسبت پیش بینی شده در برنامه ملی آموزش برای همه استان طی دوره مورد نظرچگونه است؟

 

 

1-6) فرضیات پژوهش:

 

فرضیه1: بین شاخص‌های نرخ جریان دانش آموزی (نرخ ارتقا، نرخ مردودی و نرخ ترک تحصیل) در دانش آموزان دختر و دانش آموزان پسر تفاوت معنی داری وجود دارد.

 

فرضیه2: بین شاخص‌های نسبت اتلاف و ضریب کارایی در دانش آموزان دختر و دانش آموزان پسر تفاوت معنی داری وجود دارد.

 

فرضیه3: بین شاخص درصد فارغ التحصیلی در دانش آموزان دختر و دانش آموزان پسر تفاوت معنی داری وجود دارد.

 

فرضیه4: بین شاخص درصد رشد مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه5: بین شاخص‌های ترکیب دانش آموزی (سهم دانش آموز دختر و سهم دانش آموز غیر انتفاعی) مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه6: بین شاخص سهم دانش آموز روستایی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه7: بین شاخص پوشش ظاهری تحصیلی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه8: بین شاخص میانگین نسبت دانش آموز به معلم  مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه9: بین شاخص میانگین تحصیلات معلمان مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه10: بین شاخص‌های تراکم دانش آموز در کلاس دایر و ضریب بهره برداری از کلاس فیزیکی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه  ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

فرضیه11: بین شاخص سرانه فضای آموزشی مقطع ابتدایی آموزش و پرورش استان ایلام و میزان پیش بینی شده این شاخص در برنامه ایفا استان طی دوره مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

1. Education for all

 

1. Kafman&Herman

. Uonesco

 

2. Unicef

3.United nations population fund (  UNPF  )

 

4.World bank

 

5.United nations development programme

 

. Hallak jak