خاورمیانه منطقه‌ای است که سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیایا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد.این ناحیه گروه‌های فرهنگی و نژادی گوناگونی از قبیل فرهنگهای عربی، تركی، بربرها، بلوچی، ایرانی، کردی، اسرائیلی و آشوری را در خود جای داده‌است.
جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش ازیک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیروایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز وایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند.
کشورهای اسلامیبه کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمیآن هایا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامیدر خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند.
اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردماین منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیكی نقاط مهمیمثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز و كانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیک در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است كهاین همیك موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. از دیرباز یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرتهای بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش كرده‌‌اند تا دراین منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریكایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش كردند دراین منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره درطول تاریخ گفته‌‌اند كه برای تسلط بر جهان باید بر خاورمیانه مسلط بود.اینیك واقعیت است. باتوجه به موارد فوق این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.این تحقیق شامل 5 فصل میباشد که در فصل اول به کلیات تحقیق شامل بیان مساله، سوالات تحقیق، فرضیه ها، واژهها و مفاهیم پرداخته، در فصل دوم به ادبیات تحقیق و مبانی ومفاهیم و پیشینه تحقیق میپردازد، درفصل سوم به روش اجرای تحقیق، مواد و روشها ، در فصل چهارم بهیافته های تحقیق پرداخته و در فصل پنجم به ارزیابی فرضیه و نتیجه گیری و پیشنهادها و منابع و ماخذهای مورد استفاده در تحقیق را بیان میکنیم.
فصل اول
کلیات تحقیق |
1-1 بیان مساله
گرچه خاورمیانه کانون پیدایش سه کیش بزرگ اسلام، مسیحیت ویهود بوده است، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده است. موقعیت منحصربه فرد جغرافیایی، خاورمیانه، را به منطقه‌ای استراتژیک تبدیل کرده است زیرااین قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاهترین راههای هوایی و آبی اروپا و آسیا ازاین منطقه عبور می‌کنند. درقرن نوزدهم، منافع تجاری و اهمیت سیاسی منطقه، دست به دست هم دادند تا قدرتهای مادی اروپایی به امید اقامت نامحدود، استعمارگری و استیلای خود را بر سرزمین‌های خاورمیانه تحکیم بخشند. اصطلاح خاورمیانه (Middleast) نخستین بار در سال 1902 میلادی توسط «ا. ت. ماهان » متخصص تاریخ دریایی در بحثی پیرامون استراتژی دریایی بریتانیا در ارتباط با فعالیتهای روسیه درایران و پروژه احداث راه آهن بغداد توسط آلمانیها، به کار گرفته شد، و به تدریج رسمیتیافت. گرچه امروزه به طور معمول منظور از خاورمیانه منطقه‌ای است که از نظر وسعت به مراتب وسیع تر از آنچه «ماهان » درنظر داشت، ولی آثار استراتژیکاین اصطلاح باقی مانده است. خاورمیانه شامل کشورهایایران، افغانستان، ترکیه و کشورهایی است که در شبه جزیره عربستان و شمال آن و دره نیل واقع شده اند.این منطقه با حدود دوازده میلیون کیلومتر مربع مساحت (10% وسعت زمین) 300 میلیون نفر سکنه دارد که معادل 5% سکنه جهان را تشکیل میدهد و برحسب جاذبههای جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه پراکنده شده اند واین ویژگی نه تنها در مقایسه دو واحد سیاسی (دو کشور) قابل مشاهده است، بلکه در هریک از سرزمینها به چشم میخورد. خاورمیانه گرچه از نظر قلمرو جغرافیایی و مشخصات فرهنگی، منطقه‌ای محدود شده و کاملا بسته نیست، ولی به لحاظ محیط فیزیکی و الگوهای اجتماعی و انسانی هویت مختص خود را دارد. منطقه خاورمیانه که به زعم بسیاری از کارشناسان مهم ترین زیرسیستم جهان به شمار میرود و از آن به عنوان منطقه‌ی هارتلند ویا از بخشی از آن نام میبرند، همواره کانون توجه مراکز استعماری جهان بوده است و از دیرباز نقش بسیار مهمی در راهبرد امنیتیاین کشورها بویژه ایالات متحده امریكا داشته است.
اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردماین منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیكی نقاط مهمیمثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز وكانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیک در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است كهاین همیك موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. ازدیرباز یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرتهای بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش كرده‌‌اند تا در این منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریكایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش كردند دراین منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره در طول تاریخ گفته‌‌اند كه برای تسلط بر جهان باید برخاورمیانه مسلط بود.این یک واقعیت است. باتوجه به موارد فوق این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.
1-2 ضرورت تحقیق
اهمیت و ضرورتاین پژوهش از آنجا ناشی می‌شود که با مطالعات و بررسیهای به عمل آمده و با توجه به تحقیقات صورت گرفته در ارتباط با جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام محدود و اندک میباشد. لذا به نظر میرسد با انجاماین پژوهش تا حدودی خلأ و جای خالی پژوهشها و تحقیقات صورت گرفته دراین زمینه مرتفع گردد. و از سوی دیگر اهمیتاین موضوع از آنجا ناشی می‌شود که بررسی جایگاه کشورهای خاورمیانه بدلیل موقعیت خاص هریک ازآنها نشان میدهد که نقشاین کشورها در جهان اسلام تا چه حد میتواند در ژئوپلیتیک کشورهای خاورمیانه تاثیر گذار میباشد.
1-3 پرسش اصلی تحقیق
جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام چگونه است؟
1-4 اهداف تحقیق
جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام
شناسایی ومعرفی کشور اسلامیدر خاورمیانه
ارائه راهکارهای لازم در جهت بهبود روابط کشورهای اسلامی در خاورمیانه و سایر کشورهای اسلامی میباشد.
1-5 فرضیه تحقیق
بنظر میرسد جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه درجهان اسلام مناسب است.
بنظر میرسد نقش امریکا و اسراییل در جایگاه ژئوپلیتیکی منطقه خاورمیانه در جهان اسلام تاثیر زیادی دارد.
1- 6 قلمرو تحقیق
محدوده مورد مطالعه خاورمیانه است.این منطقه سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیایا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد. به طور کلی کشورهایاین منطقه عبارت‌اند از: اردن، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، مصر، یمن، و فلسطین (که دربرگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است.) کشورهای غربیاین منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیزیکی ازاین کشورها به شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون ویا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند.ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند. البته افغانستان را نیز از کشورهایاین بخش بندی به شمار می‌آورند که در قلب آسیا موقعیت دارد.
نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان
نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان
1-7 محدودیتهای تحقیق
هموار در تحقیق وپژوهش مشکلات، محدودیتها وتنگناهایی برای دسترسی به منابع واطلاعات مورد نیاز وجوددارد که البته جزء لاینفک امرارزشمند تحقیق است. البته بعضاً منابع جدید ومعتبروجود دارد امایا ترجمه فارسی معتبر نشده ویا محدودیتهایی به لحاظ طبقه بندی اسنادی دارندکهاین امردسترسی پژوهندگان رادرسیکل قوانین اداری معطلیا ناکام میگذارد و نتیجه عدم دسترسی منابع اصیل ومعتبر سبب کاهش ارزش محتوای کیفی پژوهش خواهد شد. از جمله مواردی که محقق درتحقیق باید با آن دست پنجه نرم کند دقت وتوجه در بهره برداری از منابع محدود موجود است که درعناوین تحقیقاتی مشابهیا نزدیک هم، به نوعی موجب تکراری جلوه نمودن تحقیق می‌شود.
1-8 مفاهیم واژهها
جایگاه
جایگاه، مکان استقرار، مکان. مسکن. خانه. مقام. منزل. هر محلی که در آنجا چیزی ثابت شود. محلی که شامل چیزی باشد (دهخدا، 1365، 68).
ژئوپلیتیک :
ژئوپلیتیک عبارت است از درك واقعیتهای محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی كه بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ كرد.
به عبارت دیگر ژئوپلیتیک عبارت است از علم كشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن بر سرنوشت سیاسی ملل میباشد (عزتی، 1382، 70).
جهان اسلام
جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش ازیک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیروایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز وایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند. مسلمانان جهان در اعتقاد به پیامبری محمد بن عبدالله به عنوان آخرین پیامبرآسمانی (خاتم‌الانبیاء) ، قرآن (کتاب مقدس اسلام) ، قبله و بسیاری احکام شریعت اسلام، اشتراک عقیده دارند.
خاورمیانه
خاورمیانه واژه‌ای است که اروپاییان بهاین منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی کهاین منطقه تقریباً در
مرکز خشکی‌های زمین و نقشه سیاسی جهان است و نه در شرق مرکزییا همان خاورمیانه. خاورمیانه از نظر جغرافیایی و به طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوه مصر. برخی افراد از واژه خاورمیانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند.این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه براییک هندی منطقه‌ای غربی و براییک روسی در جنوب واقع شده‌است. واژه «میانه» نیز بدلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است.
کشورهای اسلامی
کشورهای اسلامی به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمیآن هایا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند. اندونزی پرجمعیتترین کشور اسلامیاست. همه کشورهای اسلامیدر سازمان کنفرانس اسلامیعضویت دارند.
فصل دوم
مرور منابع ، ادبیات
و پیشینه تحقیق |
2-1 ادبیات تحقیق
2-1-1 ژئوپلیتیك
این واژه، ابتدا در سال 1899. م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف كیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. تعریفی كه در این برهه از زمان میتوانیم از ژئوپلیتیک ارائه دهیم این است كه ژئوپلیتیک عبارت است از: درك واقعیتهای محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی كه بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ كرد، به عبارت دیگر ژئوپلیتیک عبارت است از علم كشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن برسرنوشت سیاسی ملل (عزتی، 1382، 70).
2-1–1–1 مفهوم ژئوپلیتیک
تعریف «ژئوپولیتیك»: «ژئوپولیتیك» مركّب از دو واژه «ژئو» به معناى زمین و «پولیتیك» به معناى سیاست است. در فارسى، معادلهایى همانند «سیاست جغرافیایى»، «علم سیاست جغرافیایى» و «جغرافیا سیاست شناسى» براى آن ذكر شده است. در انگلیسى، به آن «جیوپالیتیكس» (Geopalitics)، در آلمانى به خاستگاه اصلى آن، «گئوپولیتیك» (Geopolitike) و در فرانسوى «ژئوپولیتیك» (geopolitique) اطلاق شده است.
ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه روابط همکار با رقابت میان قدرتها بر اساس امکاناتی که محیط جغرافیایی در اختیار میگذارد،یا امکاناتی که دراین راستا میتوان از محیط جغرافیایی گرفت. مسلما هدف یک قدرت ازاین روابط،ایجاد موازنههای رقابتی با قدرتهای دیگر برای تامین امنیت در راستای حفظ منافع ملی و گسترده آن، با توجه به چگونگی بهره گرفتن از نقش امکانات جغرافیایی است. ازاین دیدگاه ویژه، ژئوپلیتیک را میتوان هنرایجاد موازنه قدرتی با رقیبان در سطوح منطقه‌ای و جهانی در راستای تامین امنیت، جهت حفظ و گسترش منافع ملی درسطوح منطقه‌ای وجهانی دانست (مجتهد زاده، 1381 : 21).
تاکنون مسائلی که دربارۀ ژئوپلیتیک نوشتهیا گفته شده است بیش از آنکه ماهیت موضوع، ابعاد و معرفت شناسانه و روش شناسایی آن را مشخص کند، بیشتر شامل عبارتهای مبهم، دیدگاههای آمیخته با اعتراض سیاسی، توصیف و تعبیرها، کلی گوییها، اصطلاحات ربطی، جدولهای ذهنی، مونوگرافیهای ذهنی و مسائلی ازاین قبیل است، که اعتبارعلمیژئوپلیتیک را مخدوش نموده و مانع از آن می‌شود که ژئوپلیتیک بتواند از ثبات موضوعی، فلسفی و روش شناسی علمیبرخودار شود و بتواند به گزارههای کلی و جهان شمول نظیر قوانین، حقایق مسلم و نظریههای علمیتبیین کننده دستیابد. در واقع میتوان گفت ژئوپلیتیک علیرغم ادبیات گفتمانی و هویت اعتباری خود دریک قرن گذشته قابلیت برخورداری از مبنای فلسفی را دارا میباشد و قادر است با مسیریابی درست از وضعیت نه چندان علمیکه دچار آن است خارج شود و به موقعیتیک رشته علمیوتولید کننده گزارههای کلی انتقال پیدا کند (حافظ نیا، 1384، 17)
«واژه ژئوپلیتیک كه ابتدا در سال 1899. م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف كیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. ژئوپلیتیک از زمان وضع آن در یک قرن گذشته از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری بوده و هنوز بر سر ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد و دیدگاه های متفاوتی درباره ماهیت آن ابراز شده است (عزتی، 1382، 71).
ژیروید اتو تایل معتقد است، ژئوپلیتیک در قرن بیستم از تاریخ پرفراز و نشیبی برخوردار بوده و توانسته است در رساندن معنی ارتباط كلی بین جغرافیا و سیاست مؤثر باشد ولی معنی كردن ژئوپلیتیک كاری بس مشكل است… زیرا معنی مفاهیمی چون ژئوپلیتیک تمایل به متغیر و تحول دارند و متأثر از دورههای تاریخی و ساختارهای نظم جهانی اند كه آنها خود تحول پیدا می كنند. او معتقد است كیلن و سایر متفكرین امپریالیستی، ژئوپلیتیک را به عنوان بخشی از دانش استعماری غربی فهمیده اند كه از روابط بین سیاست عناصر طبیعی زمین بحث می كند» (عزتی، 1382، 74).
لورو و توال ژئوپلیتیک را دو روش ویژه ای می دانند كه پدیده بحرانی را كشف و تحلیل می كند و راهبردهای تهاجمی یا دفاعی را بر سر یک محدوده ارضی از نقطه نظر محیط جغرافیایی انسانی و طبیعی تعریف میکند (لورو و توال، 1381، ص 34) دیدگاهی هم وجود دارد که ژئوپلیتیک را نعادل “راهبرد” (استراتژی) میداند و برای نمونه به ژئوپلیتیک ریگانیا ژئوپلیتیک گورباچف اشاره میکند (عزتی، 1382، ص 42)
ژئوپلیتیک مطالعه روابط بین المللی و منازعات از لحاظ جغرافیایی است به عبارتی تأثیر عوامل جغرافیایی نظیر: موقعیت، فاصله و توزیع منابع طبیعی و انسانی بر روابط بین المللی را موضوع ژئوپلیتیک تشکیل میدهد. دکتر میرحیدر نیز تعریف ژئوپلیتیک را با همین دیدگاه بدین صورت ارائه میدهد.
«شیوههای قرائت و نگارش سیاست بین الملل توسط صاحبان قدرت و اندیشه و تأثیر آنها بر تصمیم گیریهای سیاسی در سطح ملی و منطقه‌ای» (میرحیدر، 1377، ص 22) این نگرش به ژئوپلیتیک بر پایه رویکرد جدیدی نسبت به مطالعات ژئوپلیتیکی که از آن به ژئوپلیتیک انتقادی تعبیر می‌شود قرار دارد.
نگرش انتقادی نسبت به ادبیات کلاسیک ژئوپلیتیک توسط ژیروید اتو تایل در اواسط دهه 1990 ارائه و گسترشیافت. دراین نگرش ژئوپلیتیک سنتی متهم شد که شرایط سوء استفاده قدرتهای استعماری و سلطه گر را از اندیشههای جغرافیایی تسهیل نموده است» (مجتهدزاده، 1381، ص 291)
فرم در حال بارگذاری ...
