جهانگردی و گردشگری بزرگترین تحرک اجتماعی انسان در طول تاریخ است، از نظر کسب درآمد تا سال 2020 در راس تمام فعالیتها قرار خواهد گرفت. فعالیتی است که منشاء عمیق ترین اثرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می باشد، اثرات تخریبی زیست محیطی کمی داشته و فاقد خصلت استهلاکی است. منبع لایزال و تمام نشدنی، که به عنوان صادرات نامرئی کشورها مطرح گردیده است.

 

استفاده از منابع طبیعی جهت تقویت روح و روان جایگاه ویژه ای در سلامتی انسانها دارد. بطوری که در برنامه ریزی شهرهای توسعه یافته، جهت گذراندن اوقات فراغت ساکنین، مناطقی تاسیس و راه اندازی میگردد. از لحاظ جاذبه های طبیعی ایران جزء پنج کشور اول جهان است و با بهره گیری از آب و هوای سالم شهر، چشم اندازهای بی نظیر طبیعی، کوه ها، چشمه ها و …. در صورت برنامه ریزی  و سرمایه گذاری مناسب، رعایت اصول بهداشتی و امنیتی میتوان توریسم طبیعی و درمانی را در آنها رونق بخشید.

 

گردشگرانی كه به ایران سفرمی كنند بیشتر با هدف آشنایی با فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، زیارت و بازدید از اماكن مذهبی، دیدن از جاذبه های طبیعی و اكوتوریسمی، فرهنگ و تمدن باستانی و اهداف تجاری و بازرگانی و یا درمانی وپزشكی وارد ایران می شوند اما با وجود اهمیت بی بدیل صنعت گردشگری در توسعه و شكوفایی اقتصادی، سیاست گذاری های مناسبی در خصوص ارتقاء آن در كشورمان صورت نپذیرفته است. (بهرامی،1389،2 )

 

شهر مشهد به عنوان مهمترین قطب گردشگری شرق کشور و دومین کلانشهر کشور و دومین شهر بزرگ مذهبی جهان اسلام بعد از مکه معظمه علاوه بر توانمندیهای گردشگری متعدد از لحاظ گردشگری درمانی بخصوص گردشگری پزشکی با توجه به وجود مراکز فوق تخصصی و تخصصی مجهز در سالهای اخیر جاذب این نوع از گردشگران از جمله کشورهای همسایه می باشد. زائران مانند گذشته تنها برای زیارت به این شهر سفر نمی کنند بلکه نیازهای دیگری در طول سفر خود دارند که با افزایش ماندگاری و به دنبال آن افزایش هزینه های مختلف میتوانند موجب رونق اقتصادی هرچه بیشتر منطقه گردند. شهر مشهد سالانه حدود 30 میلیون نفر زائر و گردشگر را میزبانی می نماید که حدود 5 درصد آنان گردشگران خارجی می باشند.

 

در این تحقیق کوشیده شده با توجه به ظرفیتهای موجود گردشگری در مشهد مقدس راهکارهای توسعه گردشگری درمانی به عنوان پردرآمدترین شاخه گردشگری بررسی و ارائه گردد.

 

1-2 بیان مساله

 

گردشگری فعالیت اقتصادی است كه بدلیل ماهیت و ویژگی های خاص آن، فرصت هایی مناسب برای ورود به عرصه تجارت بین المللی را فارغ از سطح توسعه یافتگی كشورها فراهم می آورد. این مهم باعث شده است كه از این فعالیت اقتصادی به عنوان صنعت یاد شود كه اساسا ماهیت خدماتی دارد و بعد از صنعت نفت و خودرو به عنوان سومین صنعت جهان شناخته شود(حقیقی وهمكاران،1388،23) و بعد از صنعت های نفت، و اتومبیل، مردمی ترین منبع درآمد شمرده می شود، زیرا بیشتر در آمد حاصل از آن به طور مستقیم و بدون واسطه به دست مردم میرسد(گندمكار، 1390،266). می توان گفت فعالیت گردشگری از جمله فعالیتهایی است كه از نظرماهیت خود یک محصول اجتماعی – فرهنگی و از نظر برنامه ریزی و مدیریتی یک فعالیت میان بخشی می باشد(مشیری و نظری،1385،17).

 

 زندگی صنعتی در بیشتر کشورهای دنیا الزاماتی را با خود همراه دارد و نیازها برای تناسب اندام و استفاده از منابع طبیعی و ویتامین ها، کاهش درد و تسلط بر اعصاب و افزایش سلامت روح و روان و جسم بسیار چشمگیر است. امروزه سفر برای درمان و بازیابی توان از دست رفته یکی از مهمترین اهداف گردشگری است. از دهه 1990 عوامل چندی دست به دست هم دادند تا توریسم سلامت تقویت شود. از سویی در کشورهای توسعه یافته هزینه بالای خدمات درمانی و پزشکی، زمان طولانی که بیماران باید در انتظار نوبت بمانند و همچنین زمانیکه باید صرف گرفتن تاییدیه بیمه خود نمایند، موجب پیدایش این انگیزه گردید تا علیرغم وجود برخی مشکلات خدمات مذکور را در کشورهای دیگر دریافت نمایند.(راس،2001،58)

 

 برآوردها نشان می دهد که هر توریست سلامت سه برابر یک توریست عادی ارزآوری دارد. این درآمد باعث شده که برخی کشورهای آسیایی چون سنگاپور، تایلند و هند بطور چشمگیری در حال تبلیغ سرویس های درمانی خود در میان بیماران جهان باشند. درباره گردش مالی حاصل از توریسم درمانی آمار دقیقی وجود ندارد، اما بر اساس آمار بهداشت جهانی سالانه حدود 50 میلیارد دلار صرف درمان بیماران منطقه در کشورهای اروپایی و آمریکایی میشود که جذب درصدی از این مبلغ می تواند تاثیر چشمگیری در اقتصاد گردشگری کشورهای آسیایی داشته باشد.

 

با توجه به ظرفیتهای موجود مناسب و قابل توجه در ایران، وجود شرایط اقلیمی و تنوع آب و هوایی، مراکز درمانی طبیعی، پایین بودن هزینه درمان نسبت به تسهیلات درمانی و خدمات ارائه شده در این زمینه(در مقایسه با بسیاری از کشورهای دنیا) و در مقابل نیاز ایران به توسعه صنعت گردشگری و آشنا نمودن مردم دنیا با قابلیت ها و ظرفیتهای بسیار موجود، کشور ایران به هیچ وجه از جایگاه مناسبی در صنعت گردشگری برخوردار نمی باشد. عمده ترین تلاشهای مربوط به توسعه صنعت گردشگری در ایران معطوف به رهیافتهای تشویقی و تبلیغاتی و یا به عبارتی تقاضا محور بوده است كه از پتانسیلهای كشور در جهت جذب گردشگر در زمینه توریسم درمانی با وجود كادر پزشكی و امكانات پزشكی و درمان ارزانتر همچنین جاذبه های طبیعی چون چشمه های آب گرم فراوان ، گل فشانها، گنبدهای نمكی، آب و هوای مناسب، در كشور استفاده بهینه صورت نگرفته است. كشور ایران از گذشته های دور دارای پزشكان ماهری بوده و درحال حاضر نیز در زمینه داروهای نوتركیبی، سلولهای بنیادین، درمانهای چشم پزشكی و سرطانها، همچنین هزینه كم پزشكی نسبت به كشورهای اروپایی وآسیایی دارای پتانسیلهایی می باشد و دارای پتانسیلهای بی شمار طبیعت درمانی است كه می تواند در منطقه و در بین كشورهای اسلامی به قطب گردشگری درمانی طبیعی تبدیل شود و حرف نخست را در این زمینه بزند و پذیرای بیمارانی از كشورهای اسلامی همسایه و حوضه

 جنوب شرقی آسیا باشد و با توجه به توانمندی های ذكر شده در ایران در پزشكی و طبیعت درمانی می تواند نسبت به بسیاری از كشورهای اروپایی و آمریكایی جاذب بسیاری از توریست های درمانی باشد و از این طریق باعث ایجاد اشتغال و سود آوری اقتصادی به كشور گردد و از نظر فرهنگی و سیاسی نیز باعث ارتقاء ایران شود.

 

 در اینجا باید اشاره كرد كه به علت اشتراكات زیادی كه از لحاظ فرهنگی، اجتماعی وآداب و رسوم دینی از جمله وجود غذای حلال، ایجاد امنیت اجتماعی، تناسب فضاها و امكانات گردشگری با فرهنگ مسلمانان سایر ملل و وجود اماكن مذهبی در كشور با توجه به اعتقادات مسلمانان در كشور های مسلمان با تبلیغات گسترده و افزایش امكانات پزشکی، رفاهی، می توان پذیرای گردشگران درمانی در ایران باشیم و حرف نخست را از این نظر در بین كشورهای اسلامی داشته باشیم. اما باوجود اینكه ایران در میان كشورهای منطقه بالاترین توانایی را در بخش گردشگری درمانی دارا است از این فرصت ها همانطور كه گفته شد به طور كامل استفاده نشده است.

 

1-3 ضرورت و اهمیت تحقیق

 

امروزه صنعت گردشگری به اندازه ای در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نام نهاده اند. فراگیری و اشتغالزایی صنعت گردشگری، یکی از ویژگیهای این صنعت اقتصادی پایه است. این صنعت امروزه به صنعتی بسیار پول ساز تبدیل شده و در حال افزایش در کشورهای پیشرفته با سرعتی بیشتر از رشد سالیانه است.

 

گردشگری درمانی که از بهم پیوستن دو شاخه پردرآمد گردشگری و خدمات درمانی بوجود آمده است، همواره در جهان مورد توجه بوده و هست، بطوریکه بر اساس آمار بین المللی این شاخه از صنعت گردشگری حتی در دوران رکود اقتصادی در جهان توانسته سالانه رشدی معادل 20 درصد برای خود به ثبت برساند و بسیاری را به خود مشغول کند.

 

به همین دلیل بسیاری از کشورهای مستعد و توانا در زمینه پزشکی جهان برای جلب نظر گردشگران نیازمند خدمات درمانی، از هیچ کاری دست برنداشتند و با تمام توان سعی در جلب نظر این گروه به داخل مرزها و مراکز درمانی شان داشته اند.(جباری،1387،22).

 

عمده ترین دلیل سفر گردشگران درمانی در سراسر جهان را می توان نبود زیرساختهای درمانی در زادگاهشان یا پایین بودن سطح ارائه خدمات درمانی نام برد، اما نمیتوان از کشورهایی که هزینه درمان در آنها بسیار هنگفت است نیز چشم پوشی کرد، چون بسیاری از گردشگران سلامت گوشه و کنار جهان از پیشرفته ترین کشورها سفر خود را آغاز می کنند و فقط به دنبال دستیابی به خدمات باکیفیت و ارزان در دیگر نقاط جهان هستند؛ نکته ای که باعث شده بسیاری از کشورها روی آن سرمایه گذاری کرده ، با ارتقای سطح کیفی خدمات پزشکی خود با کمترین هزینه آنها را به خود جلب کنند. امتیاز ایران برای توجه به صنعت گردشگری پزشکی امتیاز منطقه ای و بازار بسیار مستعد منطقه است(جباری،1387،36)

 

در کشورهای عراق، افغانستان، کشورهای حاشیه جنوب خلیج فارس و جمهوری آذربایجان یا اصلا زیرساختهای درمانی وجود ندارد یا اگر هم هست محدود و غیرقابل دسترس همگان است. بنابراین برخی سیاستمداران و نیازمندان خدمات درمانی این کشورها علاقمند هستند در دیگر کشورهای منطقه درمان شوند که این موضوع برای ایران یک ظرفیت فوق العاده است که باید از آن بخوبی استفاده کنیم. از سوی دیگر متخصصان ایرانی میان گردشگران نیازمند به دریافت خدمات درمانی کشورهای یادشده بسیار خوشنام هستند. به عبارت دیگر بازارهای هدف بسیار بکر و مناسب اطراف ایران در کنار وجود متخصصین و تجهیزات به روز و مدرن درمانی می تواند بهترین سرمایه ایران برای توسعه گردشگران درمانی در منطقه باشد.

 

براساس برآورد سازمان جهانی گردشگری(UNWTO) هر گردشگر درمانی می تواند از 3000 تا 4000 دلار سودآوری برای کشور مقصد خود داشته باشد. در این زمینه میتوان به درآمد صنعت گردشگری سلامت سال 2012 میلادی در کشورهای همسایه اشاره کرد؛ ترکیه چهار میلیارد دلار، هندوستان 17 میلیارد دلار و اردن یک میلیارد دلار.

 

ایران با داشتن جاذبه های فراوان گردشگری سهم بسیار اندکی از صنعت گردشگری جهانی را به خود اختصاص داده است. استفاده نامناسب از توانمندی های گردشگری، نبود نگرش مناسب نسبت به صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت اقتصادی درآمدزا و ارزآور و نبود امکانات مناسب جهت پذیرش گردشگران خارجی در کشور، روند کار در این صنعت را با مشکلات جدی و بی شماری روبرو کرده است. متاسفانه تابحال این صنعت از زوایا مختلف مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است، موانع و مشکلات جذب توریست بصورت جدی و راهگشا شناسایی نشده و برنامه ریزی مشخصی نیز در این زمینه صورت نگرفته است. این در حالیست که با توجه به آثار مثبت توسعه گردشگری درمانی از قبیل توسعه زیرساختهای بهداشتی، افزایش تعداد بیمارستانهای استاندارد بین المللی، افزایش سطح خدمات و کیفیت ، افزایش درآمدهای ارزی و جلوگیری از خروج نیروهای متخصص پزشکی و بهداشتی، بررسی و ارائه راهکار جهت توسعه این شاخه از گردشگری می تواند در راستای اهداف برنامه های توسعه ای دولت جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.

 

شهر مشهد به عنوان دومین کلان شهر کشور و دومین شهر بزرگ مذهبی جهان اسلام بعد از مکه معظمه با وجود ظرفیتهای فراوان گردشگری و زیرساختهای خدمات درمانی موجود می تواند به عنوان قطب گردشگری پزشکی خاورمیانه و همچنین در بین کشورهای اسلامی ایفای نقش نماید. 

 

1-4 اهداف تحقیق

 

هدف اصلی تحقیق ارائه راهکار جهت توسعه توریسم درمانی در شهر مشهد می باشد که لازمه آن شناخت و بررسی وضع موجود گردشگری درمانی این شهر می باشد.

 

بدین ترتیب اهداف فرعی تحقیق شامل:

 

• شناخت و معرفی توریسم درمانی

 

• شناخت ظرفیت های گردشگری و درمانی مشهد مقدس

 

• بررسی وضعیت موجود توریسم درمانی مشهد مقدس

 

1-5 فرضیات تحقیق

 

می توان سه فرضیه برای تحقیق به شکل زیر مطرح نمود :

 

اینگونه بنظر میرسد که استانداردسازی و تعیین سطح کیفیت خدمات درمانی، یکی از عوامل اساسی در راستای توسعه گردشگری درمانی شهر مشهد می باشد.

 

 سرمایه گذاری جهت تامین زیرساخت های توریسم درمانی شهر مشهد با توجه به سرمایه گذاری های در حال بهره برداری کاملا قابل دفاع می باشد.

 

معرفی ظرفیت های موجود و ساماندهی حضور بدون برنامه و انفرادی گردشگران درمانی شهر مشهد باعث بهره برداری بیشتر از این پتانسیل است.

 

1-6 کاربرد نتایج تحقیق

 

بررسی و ارائه راهکار جهت توسعه توریسم درمانی در صورت اجرایی شدن می تواند به گسترش صنعت توریسم در ایران بیانجامد، که خود ضمن فروش کالا و خدمات به اتباع خارجی و افزایش آمار ورودی های کشور و ارزآوری باعث ایجاد فرصتهای شغلی جدید و صادرات خدمات پزشکی میگردد. همچنین باعث توسعه زیرساختها و رونق صنعت گردشگری کشور نیز میگردد.

 

سازمانها و نهادهای ذیل می توانند از نتایج این تحقیق استفاده نمایند :

 

• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

 

• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

 

• تاسیسات و موسسات گردشگری بخصوص دفاتر خدمات مسافرتی و تورگردانها

 

• بیمارستانها و بخش خصوصی ارائه دهنده خدمات درمانی